Национальный доклад «Молодежь Казахстана – 2016» - часть 7

7 Т

АР

АУ

САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ПР

ОЦЕСТЕР

ДЕГІ Ж

АСТ

АР

100

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

«Жастар» жүргізген «Жастар арасындағы қоғамдық-

саяси жағдайды зерттеу» сұрау нәтижелері бойынша, 

респонденттердің көпшілігі өміріне қанағаттанады: 

толық қанағаттанады — 37,4%, қанағаттанарлыққа 

жақын — 46,8%. Сұралған жастардың 13,8% өмірге 
қанағаттанбайды (7.11 сурет).

Жастарды бұқаралық наразылық акциясына ба-

руға итермелейтін негізгі себептерді сипаттайтын көр-

сеткіштерді зерттеу қажет. 

Саяси наразылық себептері көптеген фактор-

ларға байланысты: елдегі және әлемдегі саяси үр-

діс ерекшеліктері, азаматтардың дәстүрлері мен 
мәдениеті, азаматтық қоғамның дамуы. Сонымен 
қатар, наразылыққа бет бұру мүмкіндігі жастардың 
әлеуметтік мәселелерге алаңдаушылығымен қатар 
артуы мүмкін. Қазақстан жастарының наразылығы-
ның негізгі түрткісі әлеуметтік-экономикалық мәсе-

лелер: азық-түлік, ЖЖМ, дәрі-дәрмек бағасының 

шарықтауы (12,9%), жұмыстан шығып қалу немесе 
қысқару (12,2%), жалақы, зейнетақы, шәкіртақы-
ның уақытынан кешігіп төленуі (9,7%), коммунал-
дық қызмет тарифінің қымбаттауы (7,5%) және т.б.  
(7.12 сурет).

Сондай-ақ, респонденттердің 8,4% үшін билік 

әрекетіне көңілі толмау наразылыққа себеп болуы 
мүмкін екендігіне назар аударған жөн. Бұл биліктің 
әлеуметтік-экономикалық саладағы тиімді әрекеттері, 
демократиялық институттарды іске қосу, жастардың 
саясатқа қатысуының жаңа механизмдерін дайындау 
арқылы саяси сенім деңгейін көтеру қажеттілігі туралы 

Бар

Бар бол-

са, керек

Жоқ болса, 

керек

Жоқ

Жауап беруге 

қиналамын

Ақмола

1,3

12,8

46,2

15,4

24,4

Ақтөбе

6,9

18,6

47,1

16,7

10,8

Алматы

0,5

13,5

50,7

28,4

7,0

Атырау

4,4

23,5

36,8

20,6

14,7

Шығыс Қазақстан

4,1

8,3

32,4

32,5

22,8

Жамбыл

18,2

25,6

26,4

27,3

2,5

Батыс Қазақстан

1,4

8,3

34,7

44,4

11,1

Қарағанды

7,9

20,5

44,4

23,2

4,0

Қостанай

2,1

7,4

34,7

51,6

4,2

Кызылорда

18,0

32,6

29,2

12,4

7,9

Маңғыстау

2,7

9,6

31,5

47,9

8,2

Павлодар

1,3

2,5

48,1

43,0

5,1

Солтүстік Қазақстан

-

-

35,7

51,8

12,5

Оңтүстік Қазақстан

0,6

4,4

41,3

53,4

0,3

Астана қаласы

4,8

8,7

47,1

19,2

20,2

Алматы қаласы

6,6

19,4

39,3

17,1

17,5

7.10 сурет

«Қалай ойлайсыз, тұрғылықты жеріңізде (тұрғын аймақта) қазір наразылық акцияларының туындау 

мүмкіндігі бар ма?» деген сұраққа жауаптардың үлестері (облыстар көрсеткіші, %-бен)

ДЕРЕККӨЗ: ЖАСТАРДАН ЖҮРГІЗІЛГЕН ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ СҰРАУ НӘТИЖЕЛЕРІ (ҒЗО «ЖАСТАР» МӘЛІМЕТІ БОЙЫНША)

7 Т

АР

АУ

САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ПР

ОЦЕСТЕР

ДЕГІ Ж

АСТ

АР

101

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

«Өз мүддеңізді қорғау үшін қандай шара қолданар 

едіңіз?» деген сұраққа жауап ретінде сұралған жастар-

дың 20,2% сотқа, 12% «Нұр Отан» партиясына, 9,9% 
газет, теледидар, радиоға жүгінетіндігін білдірген (7.13 

сурет).

Бұл нәтижелер Қазақстан жастары, ең алдымен, 

өз мүдделерін қорғаудың конструктивті әдістеріне 
бағытталғандығы және наразылық туындауының мүм-

кіндігін төмендететін заңдар, бекітілген нормаларға 
бағынуға дайындығын білдіреді. Алайда, өз мүддесін 
қорғау үшін жастардың тек 8,1% мемлекеттік билік 

өкілдеріне жүгінетіндігін көрсеткен. Жастар мәселе 
туындаған жағдайда мемлекеттік билік органдарына 

қарағанда бұқаралық ақпарат құралдарына көбірек 

сенеді. Оған қоса, «наразылық митингісіне қаты-
самын», «аштық жариялаймын», «жұмысқа, оқуға 

шықпаймын», «Авто жолдар мен транс жолдарды 
бөгеуге қатысамын», Парақшалар мен прокламация-

лар таратамын»деген жауаптардың қосындысы 12,5% 

құрады. Сондай-ақ, «ештеңе істемеймін» дейтін 39,7% 
мен әсіресе жауап беруге қиналған 12,5% жастарды 

7.12 сурет 

«Наразылық акциясына баруға сізді қандай 

мәселе итермелеуі мүмкін?» деген сұраққа 

жауап үлестері (%-бен)

ДЕРЕККӨЗ: ЖАСТАРДАН ЖҮРГІЗІЛГЕН ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ СҰРАУ 

НӘТИЖЕЛЕРІ (ҒЗО «ЖАСТАР» МӘЛІМЕТІ БОЙЫНША)

%

Азық-түлік, ЖЖМ, дәрі-дәрмек бағасының 

шарықтауы

12,9

Жұмыстан шығып қалу немесе қысқару

12,2

Жалақы, зейнетақы, шәкіртақы және көме-

кақының уақытынан кешігіп төленуі

9,7

Билік әрекетіне көңілдің толмауы

8,4

Коммуналдық қызмет тарифінің негізсіз қым-

баттауы

7,5

Тұрғын үй мәселесі

7,3

Негізсіз айыппұл

7,2

Әділетсіз сот шешімдері

6,7

Медициналық мекеме қызметкерлерінің өз 

міндетіне жеңіл қарауы мен кәсіби дайын-

дығының төмендігі

5,9

Экологиялық жағдайдың төмендеуі

5,8

Несие немесе ипотека төлемдерінің көтерілуі

5,3

Мектеп, ЖОО, колледждегі мәселелер

5,1

Қабылданған реформалармен келіспеушілік

4,5

Білім беру қызметі сапасының төмендігі

2,8

Этникалық құқықтың бұзылуы

1,9

Басқа: лаңкестік,  девальвация, жер реформа-

сы, барлық саладағы тамыр-таныстық

0,6

Мені ашық наразылыққа ештеңе итермелеуі 

мүмкін емес

46,5

Жауап беруге қиналамын

10,1

назардан тыс қалдыруға болмайды. 

Осылайша, әлеуметтанулық зерттеулер нәтиже-

леріне сүйене отырып, жастардың наразылық потен-

циалы саяси жүйені тұрақсыздандыратын шынайы 
қауіп туғызбайды деп қорытынды жасауға болады. 
Сонымен қатар, әлеуметтік наразылықтар әлеумет-

тік-саяси өзгерістер түрткісі, қоғамдағы қордаланған 

мәселелер мен қайшылықтарды анықтау тәсілі болып 

табылады. Наразылықтар жастардың қанағаттанбауы-

ның себептерін аша отырып, қоғамдағы ахуалдың на-
шарлығы туралы белгі береді. Сондықтан, қазіргі мәсе-

ле жастардың наразылық жүріс-тұрысының мәдениеті 

мен олардың мүдделерін заңды механизмдер арқылы 
білдіруін дамытуда. Бұл диструктивті формаға ауысуы 
мүмкін наразылықтарға кедергі болады, ал оларды 
реттеу қоғам үшін таңқалыстарға жалғасуы мүмкін. 

Осыған орай, жергілікті атқарушы органдар келесі 

шаралар кешенін қабылдауы қажет:

— Жастарда саяси-құқықтық мәдениетті қалыптас- 

тыру, жастар мен мемлекеттік билік арасында диа-
лог құру, жастарды радикализациялану мәселелерін 
анықтау;

7 Т

АР

АУ

САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ПР

ОЦЕСТЕР

ДЕГІ Ж

АСТ

АР

102

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

7.13 сурет. «Өз мүддеңізді қорғау үшін қандай 

шара қолданар едіңіз?» деген сұраққа жауап 

үлестері (%-бен)

ДЕРЕККӨЗ: ЖАСТАРДАН ЖҮРГІЗІЛГЕН ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ СҰРАУ 

НӘТИЖЕЛЕРІ (ҒЗО «ЖАСТАР» МӘЛІМЕТІ БОЙЫНША)

%

Сотқа жүгінемін

20,2

«Нұр Отан» қабылдауына барам

12,0

Газет, теледидар, радиоға жүгінем

9,9

 Мемлекеттік билік өкілдерінің қабылдауына 

барамын

8,1

Бейбіт шеруге қатысамын

7,6

Наразылық митингісіне қатысамын

3,7

Жұмысқа, оқуға шықпай қоямын

3,6

Аштық жариялаймын

2,4

Авто жолдар мен тарс жолдарды бөгеуге 

қатысамын

1,4

Парақшалар мен прокламациялар таратамын

1,4

«Нұр Отаннан» басқа кез келген партияға 

жүгінемін

1,3

Басқа

0,2

Ештеңе істемеймін

39,7

Жауап беруге қиналамын

12,5

7.14 сурет. Айтыңызшы, Сіз өзіңізді дінге сенетін 

адаммын деп есептейсіз бе?

ДЕРЕККӨЗ: ЖАСТАРДАН ЖҮРГІЗІЛГЕН ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ СҰРАУ 

НӘТИЖЕЛЕРІ (ҒЗО «ЖАСТАР» МӘЛІМЕТІ БОЙЫНША)

%

Мен дінге сенемін, діни қауымдастық өміріне 

араласамын, діни нормаларды ұстанамын

9,9

Мен дінге сенемін, бірақ шіркеуге тек мереке-

лерде барамын, діни нормаларды өте сирек 

ұстанамын

31,2

Мен дінге сенемін, бірақ діни өмірге аралас-

паймын

38,5

Дінге сенбеймін, бірақ кейде ғибадатханаға 

барып тұрамын, діни нормаларды кейде ұста-

намын

4,6

Дінге сенбеймін, бірақ сенетіндерге құрметпен 

қараймын

7,5

Мен дінге бейтарап қараймын

3,9

Дінге түбегейлі қарсымын, атеистпін

1,1

Жауап беруге қиналамын

3,5

— Жастар құқығын қорғау; 
— Жастарды әлеуметтендіретін бағдарламаларды 

жүзеге асыру;

— Жастар мүдделерін білдіруінің легитимді құры-

лымы мен механизмін дамыту. 

 7.3. 

 ЖАСТАР ЖӘНЕ ДІН 

Қазақстанда  дінге  қызығушылық  бұқара-

лық  сипатта  өрбіп  отыр.  Құдайға  сиынушы-
лық,  түрлі  діни  мерекелер  мен  рәсімдерге  қа-
тысушылар  айтарлықтай  көбейді,  тіпті  оладың 
арасында  діншіл  емес  адамдар  да  көп  кезде-
седі.  Қазақстандағы  діни  сананың  оянуы  «ұлт-
тық рухтың» жаңғыруымен қатар дамуда. Салыс- 
тырмалы қысқа мерзім аралығында Қазақстандағы 

діни жағдайдың өрбуі зерделеніп, жауапты қажет 

ететін бірқатар сұрақтар туындатып отыр.

Жастар арасындағы діни ахуалды бағалау 
Жастардың, әсіресе қазақ ұлтының өкілдері ара-

сында дінді ұстанатындар саны өсіп келеді. «Жастар» 
ғылыми-зерттеу орталығының 2016 жылдың 3-тоқ-
саны бойынша жасаған есебіне қарасақ, жастардың 

шамамен 79,6% дінге әртүрлі деңгейде сенеді. Олар-
дың арасында дінді белсенді түрде ұстанатындардың 
үлесі - 9,9% (сурет 7.14).

Жастардың басым бөлігі өздерін Қазақстандағы 

ең ықпалды әлемдік дәстүрлі діндерге: ислам (80%) 

және православ діндеріне (16,9%) жатқызатыны анық  
(7.15 сурет).

Жастар буынындағы діншілдіктің ұлттық ерекшелігі 

бар. «Жастар» ғылыми-зерттеу орталығының жүргіз-
ген әлеуметтанулық зерттеу бойынша, қазақ ұлтының 

жастары өзінің дінді ұстанатынын, яғни «дінге сенемін, 
діни салттарды сақтаймын» дегенді орыс (6,6%) және 

өзге этнос (17,3%) жастарына қарағанда жиі корсеткен 

(7.16 сурет).

7 Т

АР

АУ

САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ПР

ОЦЕСТЕР

ДЕГІ Ж

АСТ

АР

103

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

7.18 сурет

Сіздің ойыңызша, жастар діннен нені іздейді?

ДЕРЕККӨЗ: ЖАСТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ САУАЛНАМАСЫНЫҢ 

НӘТИЖЕЛЕРІ («ЖАСТАР» ҒЗО БОЙЫНША)

Өмірдің мәні мен түсінігін

25,6

Болашаққа үміт пен сенімді

28,5

Өмірдің қиын кезінде қолдау

22,0

Дисциплина мен тәртіп

21,6

Мүмкіндік

10,5

Жауап беруге қиналамын

9,2

Рухани

8,9

Ұжымдық

6,5

Материалдық

0,2

7.16 сурет

Түрлі этнос өкілдерінің дінге сену деңгейі.

 Дінге сенемін, діни салттарды сақтаймын

 Дінге сенемін, бірақ діни салттарды сирек 

 орындаймын

 Дінге сенемін, бірақ діни салттарды өте сирек 

 орындаймын

 Дінге сенбеймін, бірақ кейде мешітке, шіркеуге 

 барып тұрамын

 Дінге сенбеймін, бірақ сенетіндерді 

 құрметтеймін

ДЕРЕККӨЗ: ЖАСТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ САУАЛНАМАСЫНЫҢ 

НӘТИЖЕЛЕРІ («ЖАСТАР» ҒЗО БОЙЫНША)

6,5

12,5

12,5

4,3

4,8

4,2

0,6

1,3

1,8

3,0

4,8

2,4

30,2

39,0

38,7

31,8

26,8

19,6

18,1

6,6

17,3

7 Т

АР

АУ

САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ПР

ОЦЕСТЕР

ДЕГІ Ж

АСТ

АР

104

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

Сонымен қатар, діншілдік жастардың ойынша, 

Қазақстан қоғамының беріктігі мен тұрақтылығына 

әсері елеулі. Сұралған жастардың жартысынан астамы 
(56,1%) қоғам тұрақтылығын қамтамасыз етуде діннің 
жағымды әсерін атап өткен. Ал, 27,3% дін қоғамдағы 
үдерістерге кері ықпал етеді деп көрсеткен (7.17 сурет).

Діннің жастар үшін маңыздылығын қарастырған-

да, жастар діннен нақты нені іздейтінін түсіну қажет. 
ҒЗО «Жастар» жүргізген әлеуметтанулық зерттеу 
нәтижелеріне сай, сұралғандардың үштен бірі дерлік 
(28,5%) «болашаққа үміт пен сенімді» іздесе, төрттен 
бірі (25,6%) «өмірдің мәні мен түсінігін» іздейді, ал әр-
бір бесінші респондент (22%) «өмірдің қиын кезінде 
қолдау» (21,6%) «дисциплина мен тәртіп» іздейді (7.18 

сурет).

Сонымен қатар, жастар қоғамдық өмірдің ке-

лесі  салаларына  алаңдаушылықтарын  білдірген  

(7.19 сурет). 

Кестеде  (7.19  сурет)  бейнеленген  мәліметтен 

байқап отырғанымыздай, жастар арасында «діни ра-
дикализм мен экстремизм» едәуір алаңдатушылықты 
тудырып отыр. 

Лаңкестік, экстремизм және оларға қарсы күрес 

мәселелері қазіргі әлемде жеке мемлекет үшін де 
әлемдік қауымдастық үшін де аса маңызды мәселе-

лердің біріне айналды. Соңғы кездердегі лаңкестік ак-

цияларының көлемі мен сипатына байланысты, атал-
мыш мәселе жеке адам, жеке ұлт мәселесінен жалпы 
планетарлық құбылысқа айналды. 

Қазақстандағы дәстүрлі исламның жаңғыруымен 

қатар елдегі әлеуметтік-саяси жағдайды тұрақсыздан-
дыруға қабілетті, бүгінде діни экстремизмге айналған 
исламның радикалды және фундаменталистік ағымын 

тарату сияқты тағы бір тенденция байқалуда. Бұл құбы-
лыс өз ағымымен бүкіл Таяу Шығысты орап, біртіндеп 

Кавказға кіріп, Орталық Азия елдеріне белсенді түрде 

еніп отыр. 

Алматы, Ақтөбе, және Таразда орын алған бірқа-

тар оқиғалар Қазақстандағы терроризм мен экстре-

мизм мәселелерін күрт өзектендірді. Экстримистердің 
құқық қорғау органдарымен ашық қарулы қақтығысқа 

түсуі сияқты ассоциалды әрекеттері елдегі деструктивті 

күштер қызметінің жаңа кезеңінің бой алғанын айқын 
байқатты. 

Зайырлы мемлекеттің басты міндеті діни экстре-

мизммен күрес саласындағы оңтайлы мемлекеттік 

саясат жүргізу болып табылады. Діни экстремизм, күр-

делі әлеуметтік-құқықтық, саяси және этнопсихологи-
ялық сипаттағы көпөлшемді әрі амбивалентті құбы-

лыс. Бұл — діни преференциялар мен артықшылықтар, 

діни араздық пен өшпенділік, дінді саясиландыру 
және т.б. жағымсыз факторлар арқылы көрініс таба-

тын қоғам үшін қауіпті құбылыс.

25 жылдық Тәуелсіздік мерзімінде Қазақстан 

жоспарлы экономикалық кеңестік елден нарықтық 

қатынастағы тұрақты мемлекетке айналды. Бұл жол 

оңай болған жоқ, мемлекет ішкі және сыртқы саясатта 
бірден экономикалық, саяси және мәдениет аралық 

қатынастарды құрды.

Сарапшылардың негізгі қорытындылары бойынша, 

әлеуметтік жанжалдар мен тәртіпсіздіктердің негізгі 
себебі елдегі тұрақсыз қоғамдық-саяси және эконо-
микалық жағдай болып табылады. Сондай-ақ, кейбір 
аймақтарда халық арасында діни экстремизмді тарату 
нәтижесінде тұрақсыздық мәселесі шиеленісіп отыр. 

Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы 

Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөнін-
дегі коммитетінің мәліметтеріне сай, 2016 жылы 6 

айдың ішінде терроризм мен экстремизм элементтері 
бар 315 қылмыс тіркелді, олар бойынша (заң күшіне 
енген сот үкімі бойынша) 57 адам сотталды.

Террористік және экстремистік элементтері бар 

қылмыстар динамикасы 2015 жылғы көрсеткіштер 
2014 жылғы 163 оқиғамен салыстырғанда 225% құрап, 

өсіп отырғанын көрсетіп отыр. 2016 жылы 6 айдың 

ішінде терроризм мен экстремизмге қатысты 315 

оқиға тіркелген. Яғни, жыл бітпей жатып, 2015 жылдың 
бір жылдық көрсеткішінен асып түскен. Экстремизм 

мен терроризмге қатысты қылмыстық құқық бұзушы-

лық жасаған тұлғалар арасында келесі жас санатын-

дағы 20 адам:

ДЕРЕККӨЗ: ЖАСТАРДАН ЖҮРГІЗІЛГЕН ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ СҰРАУ 

НӘТИЖЕЛЕРІ (ҒЗО «ЖАСТАР» МӘЛІМЕТІ БОЙЫНША)

7.19 сурет

Сіздің ойыңызша, төменде көрсетілгендер-

дің қайсысы ел қауіпсіздігіне едәуір қауіп 

төндіреді?

%

Діни радикализм мен экстремизм

51,2

Ақпараттық арандатушылық, бақылаусыз 

ғаламтор

32,3

Жаппай жұмыссыздық пен халықтың кедей-

ленуі

27,3

Тәуелсіздікті жоғалту қаупі

12,5

Ұлттық болмыс пен дәстүрден айрылу

12,0

Жауап беруге қиналамын

11,6

Экологиялық апаттар, су мен ауаның ласта-

нуы

11,3

Қоғамдағы наразылық көңіл-күй мен әле-

уметтік шиеленістің артуы

9,4

Этносаралық шиеленіс пен дау-дамай

7,9

Сепаратизм, территорияны бөлуге шақыру

7,1

Жаппай эпидемиялар, аурулар

6,5

Демократиялық құқық мен еркіндікті басып 

жаныштау

5,8

Жылу мен қуат беруді тоқтату

3,1

Жемқорлық

0,2

Азық-түлік бағасының өсуі

0,1

7 Т

АР

АУ

САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ПР

ОЦЕСТЕР

ДЕГІ Ж

АСТ

АР

105

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

Кесте, 1998-2015 жылдар аралығында және 

2016 жылдың алты айында терроризм мен 

экстремизмнің элементтері бар қылмыс 

саны және аталмыш санаттағы қылмыс 

түрлерін жасағаны үшін (заң күшіне енген сот 

үкімі бойынша) сотталғандар саны туралы 

статистикалық мәліметтер

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАС ПРОКУРАТУРАСЫ 

ҚҰҚЫҚТЫҚ СТАТИСТИКА ЖӘНЕ АРНАЙЫ ЕСЕПКЕ АЛУ ЖӨНІНДЕГІ 

КОММИТЕТІ

Жылдар

Барлық тіркелген 

қылмыс

Барлық 

сотталғандар

1998

9

7

1999

18

5

2000

14

21

2001

17

7

2002

13

2

2003

17

3

2004

115

24

2005

65

29

2006

56

24

2007

59

35

2008

60

83

2009

49

41

2010

45

44

2011

89

46

2012

132

128

2013

108

83

2014

132

58

2015

297

83

2016

315

61

— 18 жасқа дейін — 1 адам;
— 18-20 жас аралығында — 4 адам;
— 21-29 жас аралығында — 16 адам. 

Жастар экстремистік идеяларды не себептен қол-

дайды? АҚШ Ұлттық терроризмге қарсы орталығы-
ның зерттеуі бойынша, халықтың радикалдануы мен 
мобилизациялануын бір ғана фактормен түсіндіру 
қиын. Жеке, қоғамдық, топтық, әлеуметтік-саяси және 
идеологиялық факторлардың әрқайсысы тұлғаның 
радикалдануына себепкер болуы мүмкін. Оның әре-
кет етуге әзірлігі, мүмкіндігі, шама-шарқы мен тиісті 
нысанның болуы радикалданған адамдардың жұмы-

луына, яғни мобилизациялануына алып келеді. Сөйтіп, 
олар нақты әрекетке барады (сурет 7.20).

2000-жылдарға дейін Қазақстанға діни радикализм 

сырт елдерден келген. Кейіннен 2003-2004 жылдары 

радикализм жергілікті тұрғындар арасында белең 

ала бастады. 2008-2009 жылдары қауіпсіздік құры-
лымдарының алғашқы террорлық актілердің алдын 
алғандығы туралы ақпараттар жарияланды [6]. Ал 2011 

жылы елдің батысында, орталығында және оңтүстігін-
де терактілер болды, және олардың барлығын діни 
экстремистік идеялар жетегінде жүрген жергілікті 
жастар ұйымдастырды. 31 қазанда Атырау облыстық 
әкімшілігінің маңында болған жарылыс пен 12 қара-
шада Таразда болған атыстың екеуі де Қазақстанның 
мемлекеттік органдарына қарсы бағытталды [7], 17 
мамырда 25 жастағы Р.Махатов Ұлттық Қауіпсіздік 
Комитеті Ақтөбе облыстық департаментінің алдында 

өзін өзі жарып жіберді [8].

Осы кезден бері қарай Қазақстандағы діни экстре-

мизм мен терроризмнің жастарға тән мәселе екені 

Сурет 7.20 

Радикалдану механизмі

РАДИКАЛДАНУ

МОБИЛИЗАЦИЯ

ӘРЕКЕТ

ҚӨҒАМДЫҚ

ФАКТОРЛАР

ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ

ФАКТОРЛАР

НЫСАНА

ӘЛЕУЕТІ

ӘРЕКЕТКЕ

ДАЙЫНДЫҚ

МҮМКІНДІКТЕРІ

ТОПТЫҚ

ФАКТОРЛАР

КАТАЛИЗАТОРЛАР

КЕДЕРГІЛЕР

ДЕРЕККӨЗ: АҚШ-ТЫҢ ТЕРРОРҒА ҚАРСЫ ОРТАЛЫҒЫ

7 Т

АР

АУ

САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ПР

ОЦЕСТЕР

ДЕГІ Ж

АСТ

АР

106

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

ашық айтыла бастады. Америкалық ғалымдардың 
пайымдауынша, Орталық Азияның басқа елдері-
мен салыстырғанда Қазақстандағы жиһадшылар-
дың жасы анағұрлым жас [9]. Е.Қариннің деректері  
бойынша, 2004 жылы Атырауда бекініп, 2008 жылдан 
бастап «Қазақ исламшыл жиһады» қауымдастығын 
құрған Мейрамбек Мақұлбектің тобында болған-
дардың дені 21-25 аралығындағы жастар, олардың 
орташа жасы — 25, ең жасы 18, ал ең кәрісі — 43 жа-
ста. Ауғанстан-Пәкістан шекарасындағы террорлық 
жасаққа осы топтың өкілдері кеткен [10].

Атырау облысындағы белсенді түрде Ислам дінін 

ұстанатындардың 90% 13-30 жас аралығындағылар 

болса, соның ішінде 70 % салафизм бағытына жатады, 
яғни қазақ ұлтының дәстүріне сай қалыптасқан ханафи 
мәзхабына жат ағымның ықпалында [11].

Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы 

Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөнін-
дегі коммитеті мәліметіне сай, 2016 жылы 6 айдың 
ішінде экстремизм мен терроризге қатысты құқық 

бұзушылықтардың өндірістегі саны 372 құрап отыр.

Қазақстандағы  діни  экстремистердің  күштік 

құрылымдар жасаған әлеуметтік портреті де ға-

лымдардың тұжырымымен көбіне сәйкес келеді. 

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы елдегі 

террористің стандартты бейнесін «28 жастағы, орта 
білімді, жұмыссыз жас жігіт. Арнайы діни білімі жоқ. 
Үйленген, бірнеше баласы бар» деп суреттейді. Әлеу- 

меттанушы С.Бейсембаев бұл ерекшеліктеріне қоса 

террористердің басым бөлігінің «ішкі мигранттар» 
екенін, яғни, ауылда туып, өсе келе күнкөріс мақсатын-

да үлкен қалаларға көшкендер екенін баса айтады. Са-
уалнамаға қатысқан 14 қылмыскердің тек біреуі Түр-
кіменстаннан келген оралман, біреуінен басқасының 

ұлты қазақ, екеуінен басқасы қазақ тілді адамдар [12].

Терроршылардың әлеуметтік деректеріне қарасақ, 

олардың қандай себеппен бұл жолға түскендерін ша-

малап білуге болады. С.Бейсембаевтың деректері бой-
ынша, олардың басым бөлігі әлеуметтік тұрғыдан аз 
қамтылған, ата-аналарының діни сауаты жоқ отбасы-

лардан шыққан [13]. Ал Е.Қарин олардың діни медре-
селерден білім алмағанын, толық емес отбасыларда 
өскенін айтады және араларында оқу ақысын төлей 
алмай, жоғары оқу орнынан шығып қалғандардың көп 
болғанына ерекше назар аудартады [14]. Сондай-ақ 

діни экстремизм жолына түскендердің 70-95% ресми 
жұмыс істемейтінін алға тартады. Олардың арасын-
да базарларда сауда жасайтындар және сол сияқты 

тұрақты емес кәсіп түрімен айналысатындар көп. Де-

генмен, діни экстремисттердің арасында қоғамдық 

өмірге жақсы араласқан жас адамдар да кездеседі. 

Қазақстанда болған террорлық актілердің басым 

бөлігін жергілікті тұрғындар мемлекеттік мекемелер-
ге, күштік құрылымдарға қарсы бағыттаған. Мұның 
артында жастардың қазіргі қоғамда қалыптасқан 

әлеуметтік-саяси ахуалға деген наразылығы, шарасыз- 
дығы жатыр. Ел өміріндегі соңғы жылдарда болған 
әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, соның ішінде 

ұлттық валютаның девальвациялануы және халықтың 

бір бөлігінің кірісінің азаюы діни экстремизмнің қаупін 
күшейте түседі. Бұған қоса, жұмыссыздықтың артуы, 
әлеуметтік лифтінің болмауы, азық-түліктің, комму-
налдық қызмет ақысының қымбаттауы, ішкі миграци-
яның өсуі, демографиялық өсім жағдайында лайықты 
тұрмыстың болмауы белең алып отыр. Жемқорлық 
деңгейінің жоғарылығы, азаматтарға мемлекеттік 
қызмет көрсету сапасының төмендігі де жағдайды 

ушықтыра түседі. 

***

Жастар үшін әлемдегі саясат пен оқиғалар тура-

лы ақпарат алудың негізгі көздері теледидар (89,2%), 
ғаламтор (60,5%), отбасылық әңгімелер (33,1%), сон-

7.21 сурет 

2016 жылы 6 айдың ішінде экстремизм мен 

терроризге қатысты құқықбұзушылықтардың 

өндірістегі саны (аймақтар)

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАС ПРОКУРАТУРАСЫ 

ҚҰҚЫҚТЫҚ СТАТИСТИКА ЖӘНЕ АРНАЙЫ ЕСЕПКЕ АЛУ ЖӨНІНДЕГІ 

КОММИТЕТІ

СҚО

БҚО

Алматы облысы 

Ақмола

Астана қ.

ШҚО

Маңғыстау

Қостанай

74

21

4

7

42

26

50

9

37

28

31

4

7

15

5

3

7 Т

АР

АУ

САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ПР

ОЦЕСТЕР

ДЕГІ Ж

АСТ

АР

107

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

дай-ақ, туысқандар және достармен әңгіме (16%) бо-

лып отыр. Жастардың мардымсыз бөлігі, сұралушы-
лардың 10% ғана әлеуметтік желілерді саяси ақпарат 

көзі ретінде қолданады. Ғаламтор, радио, әлеуметтік 
желілер саяси ақпарат көзі ретінде қала жастары-
ның арасында кең тараса, ауыл жастары теледидар 
мен күнделікті газеттерге көбірек қызығушылық  

танытады.

Әлеуметтік өлшемдер Қазақстан жастары Жастар 

ақпараттық орталықтарынан, ең алдымен, еңбекпен 
қамту және жұмысқа орналастыру (49%), қолжетімді 
баспана бағдарламасына қатысу (43,9%), жоғарғы 
білім алу (27,8%), кәсіпкерлікті дамыту (25,9%) сияқты 
т.б. көмектерді алғысы келетіндігін көрсеткен.

Еңбекпен қамту мен тұрғын үй мәселесі ел жаста-

ры үшін негізгі мәселе болып отыр. Қазақстан жастары 

елдегі жүргізіліп отырған саясатқа рационалды көзқа-

расымен ерекшеленіп, ең алдымен, олардың жеке 
мүдделеріне қатысты бағдарламалар мен саясатқа 
қызығатыны анық.

Жастардың өмірге қанағаттанушылық деңгейі на-

разылық потенциалының маңызды факторы болып 

табылады. 2016 жылдың үшінші ширегінде ҒЗО «Жа-
стар» жүргізген «Жастар арасындағы қоғамдық-саяси 

жағдайды зерттеу» сұрау нәтижелеріне сай, респон-
денттердің көпшілігі өміріне қанағаттанады: толық 
қанағаттанады — 37,4%, қанағаттанарлыққа жақын 

— 46,8%, ал сұралған жастардың 13,8% өмірге қанағат-

танбайды.

Қазақстан жастарының наразылығының негізгі 

түрткісі әлеуметтік-экономикалық мәселелер: азық-
түлік, ЖЖМ, дәрі-дәрмек бағасының шарықтауы 

(12,9%), жұмыстан шығып қалу немесе қысқару (12,2%), 
жалақы, зейнетақы, шәкіртақының уақытынан кешігіп 

төленуі (9,7%), коммуналдық қызмет тарифінің қым-
баттауы (7,5%) және т.б.

Жастар, әсіресе қазақ ұлтының өкілдері арасында 

дінге бет бұрғандар саны артуда. Сұралған жастардың 

79,6% діни көзқарастарды ұстанады. 

Жастардың пікірінше, дінге бет бұру қазақстандық 

қоғам тұрақтылығы мен беріктігін қамтамасыз етеді. 

Сұралған жастардың жартысынан астамы (56,1%) 

дін қоғам тұрақтылығы мен беріктігіне оң ықпал 

ететіндігін көрсеткен. 

Әлеуметтанулық  зерттеулер  мәліметіне  сай, 

сұралғандардың үштен бірі дерлік діннен (28,5%) 

«болашаққа үміт пен сенімді» іздесе, төрттен бірі 

(25,6%) «өмірдің мәні мен мағынасын» іздейді, ал 
әрбір бесінші респондент (22%) «өмірдің қиын 
кезінде қолдау», (21,6%) «дисциплина мен тәртіп» 
іздейді.

Алматы, Ақтөбе, және Таразда орын алған бірқатар 

оқиғалар Қазақстандағы терроризм мен экстремизм 

мәселелерінің өзектілігін күрт арттырды. Экстремис- 

тердің құқық қорғау органдарымен ашық қарулы 

қақтығысқа түсуі сияқты асоциалды әрекеттері елдегі 
деструктивті күштер қызметінің жаңа кезеңінің бой 
алғанын айқын байқатты. 

Сұралған жастардың 50% астамы діни радикализм 

мен экстремизм ел қауіпсіздігіне төнген негізгі қауіп 
деп есептейді. 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.  Состояние государственной молодежной по-

литики: потребности и социальные практики /  
А.Т. Даутов, Р.Р. Аюпова, Т.В. Башарина — Аста-

на: НИЦ «Молодежь», 2016. — 204 с.; Моло-
дежь Центральной Азии. Казахстан. На основе 

социологического опроса. Под науч. руко-

водством проф. Клауса Хурельмана. Алматы, 
2015. — 440 с.

2.  Молодежь Центральной Азии. Казахстан. На 

основе социологического опроса. Под науч. 

руководством проф. Клауса Хурельмана. Ал-
маты, 2015. С. 143.

3.  «Изучение общественно-политической си-

туации в молодежной среде»3 квартал 2016 

года научно-исследовательский центр «Мо-

лодежь».

4.  Научно-исследовательский  центр «Моло-

дежь» «Изучение общественно-политической 

ситуации в молодежной среде» 2 квартал 2016 

года Астана, 2016г.

5.  Беликова Е.А. Политическое участие молоде-

жи: анализ проблем политической активности 
/ http://elibrary.ru/item.asp?id=21642615

6.  Beissembayev, Serik. 2016. Religious Extremism 

in  Kazakhstan:  From  Criminal  Networks  to 

Jihad.  The  Central  Asia  Fellowship  Papers. 

No. 15. https://tengrinews.kz/events/atyirau-
zdaniya-oblastnogo-akimata-progremelo-
vzryiva-200394/  http://rus.azattyq.org/a/
terrorism-map-in-kazakhstan/24747077.html 
https://www.cacianalyst.org/publications/
analytical-articles/item/13043-how-real-is-the-
jihadi-threat-to-kazakhstan?.html

7.  Karin,  Erlan.  The  Soldiers  of  the  Caliphate: 

The Anatomy of a Terrorist Group. — Astana, 

2016. — 154 p. http://iwep.kz/en/kommentariy-

eksperta/2013-09-01/the-problem-of-terrorism-
for-kazakhstan-between-the-scylla-and-
charybdis 12. http://www.ofstrategy.kz/images

/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C
%D1%8F_%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B8
%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7
%D0%BC_%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B3

_%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BA.

pdf 13. Ibid 

7 Т

АР

АУ

САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ПР

ОЦЕСТЕР

ДЕГІ Ж

АСТ

АР

108

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

8.  Karin,  Erlan.  The  Soldiers  of  the  Caliphate: 

The Anatomy of a Terrorist Group. — Astana, 

2016. — 154 p.

9.  Karl-Dieter OppTheories of Political Protest 

and  Social  Movements:  A Multidisciplinary 

Introduction, Critique, and Synthesis. NewYork: 

Routledge, 2009, 448 pp. 

10.  Jenkins  J.S.,  Klandermans  B.  The  Politics  of 

Protest.Comparative Perspectives on State and 
Social Movements. Univ. OfMinnesotaPress: UCL 
Press.1995. Р.6. 

11.  Гарр Т. Почему люди бунтуют. — СПб.: Питер, 

2005. — С.10-11 [461 с.].

12.  Гаранин О.Ю. Протестная активность молоде-

жи в условиях политической модернизации 

современной России: Автореф. дисс. к. полит. 

н. — Волгоград, 2009. 

13.  «Религиозная ситуация в Казахстане и процес-

сы активизации религиозного сознания моло-

дежи». Аналитический отчет. — Алматы, 2014.

8 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР АР

АСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫС

109

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

Жастар 

арасындағы 

қылмыс

8 Т

АР

АУ

8 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР АР

АСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫС

110

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

 

8.1.

 

 ЖАСТАР АРАСЫНДАҒЫ ҚҰҚЫҚ 

БҰЗУШЫЛЫҚТАР МЕН ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ 

ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ: ҚҰҚЫҚ 

БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ СЕБЕПТЕРІ МЕН 

ПРОФИЛАКТИКАСЫ

Жастар арасындағы қылмыс үнемі үрей тудырады. 

Жасөспірімдік шақ ересек адамдардың қоғамында қа-

лыптасқан моральдық нормалар мен принциптерге 

қарсы наразылықтардың көбейетін кезеңі ретінде 
белгілі. Дұрыс әлеуметтенбеудің кесірінен көбінесе 
жастар арасында құқық бұзушылықтардың өсуін көр-

сетеді. 

Қылмыстық статистика жастардың жас категория- 

ларын есепке алу үшін жас ерекшелік градациясын 

қолданады. Сөйтіп, жастар «жасөспірімдер» «кәме-

летке толмағандар» - 14 — 18 жас аралығы, «жа-
стар» — 19 — 24 жас аралығы және «жас ересек 
адамдар» - 25 — 29 жас аралығы болып бөлінеді. 

Жасөспірімдікдердің, жастардың арасындағы 

қылмыстың генезисіне өтетін болсақ, онда, бәрінен 
бұрын, жалпыға ортақ заңдылықтарға бағынатын-
дықтарын байқауға болады. Жасөспірімдердің және 
жастар арасында таралған қылмыстың ерекше, айтар-

лықтай себептері жоқ. Бірақ әлеуметтік экономикалық 
теңсіздік, әр түрлі топ, страталарға жататын адамдарға 

қолжетімді мүмкіндіктердің теңсіздігі, өзіндік ерек-
шеліктермен жасөспірімдерге және жастарға қатыс- 

ты бөлінеді. 

Біріншіден, барлық қоғамдарда «үлкен» және 

«кіші» деген ұғымдар тек жасқа қатысты емес, соны-

мен қатар статустық ерекшеліктерді де білдіреді. «Аға-

лық» деген ұғым тек қана сипаттамалық емес, соны-

мен қатар теңсіздікті, кем дегенде құқық пен міндеттің 
ассиметриясын білдіретін құндылықтық, әлеуметтік 

статустық мәнді береді. Барлық тілдерде «кіші» деген 

ұғым тек қана жасты емес, сонымен қатар бағынышты, 

тәуелді статустың көрсеткіші болып түсіндіріледі [1]. 

Бұл жерден жоғарылап кеткен девианттылық туралы 

ғана емес, және де жоғарылаған виктимділік туралы 
(яғни, құрбан болу мүмкіндігі) айтып өту керек. 

Тек ресми статистика деректеріне сүйенсек, 2015 

жылы кәмелетке толмағандарға қатысты 2011 жылғы-
мен салыстырғанда екі есеге артық қылмыстар жаса-

лынған. Олардың ішіндегі қылмыстың жартысынан 

көбі Қазақстан Республикасының Қылмыстық Ко-
дексінің 120 — 124 баптары бойынша қарастырылған 
(зорлық, жыныстық сипаттағы зорлық әрекеттер, он 
алты жасқа толмаған белгілі бір адаммен жыныстық 

сипаттағы әрекеттер және зәбірге төзулер, жыныстық 

қатынасқа мәжбүрлеу, ер адамдар арасындағы қаты-
нас, әйел адамдар арасындағы қатынас, жас балалар-
ды азғындау). 

Бас Прокуратураның деректеріне сүйенетін болсақ, 

зорлаушылардың құрбанына 1491 жасөспірім айнал-

са, 2015 жылы — 1943 болды. 2016 жылы тек 6 айдың 

ішінде осындай қылмыстық құқықбұзушылықтардың 

саны өткен жылғымен салыстырғанда 30% ға көтеріл-

ді. 2015 жылы он алты жасқа толмаған жастарға жы-
ныстық сипаттағы зорлық әрекеттер — 133, жыныс- 

тық зорлық көрсеткені үшін — 465, жас балаларды 
азғындатқаны үшін — 101 қылмыстық іс қозғалды. Тек 
Оңтүстік Қазақстан облысының өзінде жүктілік бойын-

ша есепке тұрғандар саны 467 кәмелетке толмағандар, 
2016 жылы 4 айдың ішінде Оңтүстік Қазақстан облы-

сында 93 жасөпірім қыздар жүкті болған.

Жалпы Республика бойынша қастандыққа тап 

болып құрбан болған 1360 кәмелетке толмағандар 
анықталды, олардың ішіндегі 670 жасөспірім қаза 
тапты, және де 626 жасөспірімнің денсаулығына ауыр 
зақым келді. Көптеген жағдайларда жасөспірімдер-
ге қатысты қылмыстар олармен шамалас жастармен 

жасалып, жасөспірім көмек сұрап баратын ересек 

адамдар көп жағдайда жасырып қалады. Осыдан келе, 
барлық қылмыстың беті ашылмайды деген алаңдау- 
шылық пайда болады. 

Екіншіден,  адамдардың  қажеттіліктері  мен 

оларды  қанағаттандырудың  тең  емес  мүмкіндік-
тері арасындағы қарама-қайшылық жастарға және 

жасөспірімдерге келгенде ерекше мәнді әрі күрделі 

сипатқа ие болады. Олардың табиғи, интеллектуал-

дылық, эмоционалдылық күштерінің дамуы, ере-

сектердің әлемінде өздерін сенімді ұстауға деген 
талпыныстары әлеуметтік жетілудің жетіспеушілігі-

мен, кәсіби және өмірлік тәжірибенің жоқтығымен, 

төменгі біліктілікпен қарама қайшылыққа ұшырасып 

жатады. Көптеген әлеуметтанулық зерттеулер жастар 
мен жасөспірімдердің оқу мен еңбек, тұрғын үй, өзін 

8.1 кесте  

2015 жылға және 2016 жылдың 9 айына арналған жастар арасындағы қылмыс.

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАС ПРОКУРАТУРАСЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ СТАТИСТИК ЖӘНЕ АРНАЙЫ ЕСЕП КОМИТЕТІ

Қылмыс түрлері

2015 жылдың 9 айы

2016 жылдың 9 айы

Қылмыстың барлық саны

37478

39611

Олардың ішінде

Онша ауыр емес

6260

6795

Ауырлығы орташа

19737

21942

Ауыр 

4865

5482

Аса ауыр

420

440

8 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР АР

АСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫС

111

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

8.2 кесте

2010-2015 жылдарға арналған жастар арасындағы қылмыстың құрылымы

ДЕРЕК КӨЗІ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАС ПРОКУРАТУРАСЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ СТАТИСТИКА ЖӘНЕ АРНАЙЫ ЕСЕП КОМИТЕТІ.

Қылмыс түрлері

2010г.

2011г.

2012г.

2013г.

2014г.

2015г.

2016 

9 ай ішінде

Барлығы қылмыс 

46 918 46 057 54 522 54 042 53 961 51856

39611

Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық 

бұзушылықтар

3 890

3 619

4 336

4 487

4 191

3 825

2705

Олар-

дың 

ішінде

Адам өлтіру (99 бап)

764

653

722

629

482

349

281

Денсаулыққа қасақана ауыр 

зиян келтіру (106 бап)

797

832

864

867

775

887

662

Зорлау (120 бап)

969

991

1 339

1 421

1 242

939

554

Меншікке қарсы қылмыстық құқық 

бұзушылықтар

31 202 33 648 37 448 35 540 35 860 31 241 26083

Олар-

дың 

ішінде

Ұрлық (188 бап)

19 230

21 625

23 941

22 488

22 965

18 946

16515

Алаяқтық (190 бап)

2 317

2 167

2 844

2 999

4 071

2 995

2435

Тонау (191 бап)

5 634

6 268

6 502

6 152

4 958

3 893

3095

Қарақшылық (192 бап)

1 364

1 420

1 209

1 010

743

590

474

Қоғамдық қауіпсіздікке және 

қоғамдық тәртіпке қарсықылмыстық 

құқық бұзушылықтар

5 791

5 566

7 913

9 804

9 437

7 265

4349

Бұзақылық (293 бап)

5 407

5 198

7 276

9 351

8 980

6 931

3955

шығармышылық жағынан көрсете алмау шартта-
рымен қанағаттанбайтындықтары анықталды. Бұл 
қанағаттанбаушылық «қырсықтық» пен жастардың 

тым аса амбицияларының кесірімен емес, объективті 

жағдайлармен түсіндіріледі. 

Үшіншіден, жасөспірімдерге қатысты қоғам қол-

дайтын бағыттағы энергияны, әлеуметтік белсенділікті 

«канализациялау» секілді өте күрделі мәселе тұр, өйт-

кені жастық шақ мүмкіндік болмағанның өзінде әлеу- 
меттік мойындауды, өзін-өзі танытуды қажет етеді. 
Өзін — өзі танытудағы қанағаттанбаған қажеттілік өзін 

тек қана шығармашылықта (айтарлықтай қиын) таны-
ту ғана емес, сонымен қатар белсенділіктің негативті 
формаларында (Герострат комплексі) зорлық, қылмыс- 
та (ең оңайы) ретритизмге алып келіп маскүнемдік, 

нашақорлық секілді жолдарға кетуге итермелейді. 

Қылмыстардың статистикасы өткен жылы Қа-

зақстанда енгізілген қылмыстық және әкімшілік істер-
дің санымен жүргізіледі. Жалпы 2016 жылдың ішінде 

14 — 29 жас аралығындағы жастарға 39611 іс қозғалды.

2015  ж,.  және  2016  ж,.  9  айына  арналған  

жастар арасында қылмыс динамикасы көрініс береді  
(8.1 сурет).

Жастардың жасаған қылмыстарын талдау 2015 

жылмен салыстырғанда, 2016 жылдың 9 ай ішінде 
қылмыс деңгейі 5,4% -ға дейін өсуін көре аламыз. 
Жастар арасындағы қылмыстардың ішінде мүліктік 
қылмыстар басым. Осылайша, 2016 жылдың 9 айы 
ішінде жастар жасаған 39611 қылмыстардың ішінде, 
зорлық-зомбылық бағыттағы қылмыстар 70%-дан 

астам (26083), ұрлық (16515), тонау (3095), алаяқтық 
(2435) және қарақшылық (590) құрайды.

2016 жылдың 9 ай ішінде толық сапалы талдау 

көрсеткіші бойынша жасөспірімдер арасында өңірлік 

ерекшелігі ашылды (сурет 8.3).

Жасөспірімдер мен жастар арасындағы қылмы-

стың өңірлік ерекшеліктерін егжей-тегжейлі талдау 

жастар арасындағы қылмыстық мойынсұнудың тара-

лу мөлшеріне байланысты Қазақстан өңірлерін алты 
топқа (тап) бөлуге мүмкіндік береді: төменгі қылмы-
стық мойынсұнудың таралуы (13-27 жас аралығын-

дағылар, 100 мың тұрғынға шаққанда 100-ден 500 
ге дейін) бұл Республиканың тек екі өңірін қамтиды 

- Маңғыстау және Жамбыл; ортадан төмен қылмыстық 

мойынсұну Ақмола, Атырау, Қызылорда секілді үш 

өңірді және Астана қаласын қамтиды (500-ден 1000-

ге дейін), (1000-ден 1500-ге дейін), орташа қылмыстық 
мойынсұнудың таралуы - Ақтөбе, Батыс Қазақстан 
және Оңтүстік Қазақстан облысы (1500 жылдан 2000 
жылға дейін), орташадан жоғары қылмыстық мойын-

сұнудың таралуы - Қарағанды, Павлодар және Сол-
түстік Қазақстан облыстары және Алматы қаласында; 

жоғары (2000 және одан да көп) таралуы - үш аймақта: 
Алматы, Шығыс Қазақстан және Қостанай облысы. 

Осылай аймақтардың арасындағы жақсы жағдайдың 
он есеге дейін артық не кем болатынын көреміз. 

Бұл жерде, жастардың қылмыстық белсенділіктерін 

аймақтың әлеуметтік — экономикалық жағдайына 
белгілі бір деңгейде тәуелді екендігін айтуға болады 
(8.4 сурет).

Жастардың және жасөспірімдердің қылмыстық  

жағдайына  аймақтық  әсер  ету,  қызығушылық  

танытқан мемлекеттік органдардың, «Нұр Отан» пар-
тиясы мемлекеттік емес ұйымдардың және қауымда-

8 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР АР

АСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫС

112

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

8.3 кесте

2015 және 2016 жж. жастар арасында таралған қылмыстың өңірлік ерекшеліктері.

ДЕРЕК КӨЗІ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАС ПРОКУРАТУРАСЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ СТАТИСТИКА ЖӘНЕ АРНАЙЫ ЕСЕП КОМИТЕТІ.

Облыс

Кәмелетке 

толмағандардың құқық 

бұзушылықтары

Қайта құқық 

бұзушылықтар

Алкогольдік немесе сірткілік 

масаң күйінде құқық 

бұзушылық

Ақмола 

98

1560

1060

Ақтөбе

74

1833

1095

Алматы 

266

3567

1397

Атырау 

76

1173

315

Батыс Қазақстан 

109

1671

1219

Жамбыл 

150

789

651

Қарағанды 

216

1949

648

Қостанай 

154

3697

1581

Қызылорда 

66

888

414

Манғыстау 

41

414

378

Оңтүстік Қазақстан

314

1644

869

Павлодар 

106

2421

987

Солтүстік 

61

2393

956

Шығыс Қазақстан 

243

6591

1781

Астана қ.

132

664

370

Алматы қ.

155

2083

551

стық өкілдерінің қатысуымен Республикалық деңгейде 
олардың заңға бағынушылық жүріс-тұрысын қалыпта-
стыру мақсатында оперативті — профилактикалық 

шаралар және акциялар («Жасөспірім — Заң — Қа-
уіпсіздік», «Жұмысбастылық», «Мен және менің поли-
цейім») жүргізіліп жатыр. Өткен жылы 9 айдың ішінде 

7 мыңнан астам осындай шаралар өткізілді. ІІД баста-

масымен жыл сайын шынайы уақыт режимінде қол-
данушылар өздерін мазалайтын сұрақ қоя алатындай 
интернет конференциялар өткізіледі. 

Қазақстандағы кәмелетке толмаған қылмыскер-

лердің үлесі ешқандай айқын тенденциясыз тұрақты 

6%.  14 — 16  жастағы  кәмелетке  толмаған  қыл-

мыскерлердің үлесі 2,7% (2016 жылдың 9 айы ішінде). 
Олардың қылмыстық белсенділіктері, әрине, 18-21  
жастағылардан төмен (2372 және 6975). 

Түсініксіз ересек бола тұрып, жастар топтарға 

біріге отырып, заңға бағынатындығымен ерекше-
ленбейтін өздерінің құндылықтары, нормалары, қы-
зығушылықтары, тілдері (сленг), символдары аясында 

жастар субмәдениетін құрады. Субмәдениетті қа-
уымдастықтардың пайда болуының әлеуметтік — пси-
хологиялық факторлары — адамдардың бірігуге деген 
қажеттіліктері, психологиялық қорғаныш, басқа-

лардың түсінгенін қалау, өзі секілділердің арасында 
өзін — өзі таныту болып табылады. 

Субмәдениетті қауымдастықтардың қаншалықты 

ұйымдасқан және үздік, болса, соншалықты басым 

мәдениеті олардан қатты және мүлдем бас тартады.

Бұл жерде, ең алдымен, әскери қызметтегілердің 

арасында ішімдік және есірткі жағдайдағы жасалынған 
құқық бұзушылықтардың өскендігін (на 40%) атап өт-
кен жөн. Қазақстандық жоғары сынып оқушылары-
ның арасында жүргізілген зерттеулер сұралғандардың 

70% - ы ертеректе, тіпті алғашқы рет 11-13 жастарында 

алкоголді сусындарды ішіп көргендіктерін айтты. 

Жас ұрпақ арасындағы ауыл шаруашылық жұмыс-

шылары мен жұмыскерлерінің үлесі, қылмыс жасаған-
дар секілді, мемлекет халқының арасындағы осындай 
категориялардың қысқартумен түсіндіруге болатын-
дай азаюда, бірақ тұрақты табыс көзі жоқ адамдардың 
үлесі өсіп бара жатыр. Осылай 2015-2016 жылдары 
аралығында қылмыс жасаған қазақстандық жастар-
дың жартысына жуығы қоғамнан және оның құнды-

лықтарынан белгілі әлеуметтік психологиялық ара 

қашықтықта әлеуметтенудің жағымсыз жағдайының 
құрбанына айналып өмір сүруде [2]. Кәмелетке тол-
маған жастар арасында топтық қылмыстың пайыздық 
деңгейі үнемі жоғары.

Жалпы, соңғы он жылда жасөспірімдер саны-

ның біршама көбеюіне қарамастан, жасөспірімдер 
арасында таралған қылмыстың жыл сайын орташа 

6-7% - ға төмендейтін тенденциясын байқаймыз. 
Бірақ, жасөспірімдер жасаған қылмыстар санының 

азайғандығына қарамастан, құқық қорғау органда-

ры тұрғысынан атқарып жатқан профилактикалық 
жұмыстары біз қалаған нәтижеден әлдеқайда алыста. 
Қазақстан Республикасының «Жасөспірімдер ара-

сындағы құқықбұзушылық профилактикалары мен 
балалардың бақылаусыз және қараусыздығы туралы 

8 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР АР

АСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫС

113

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

8.4 кесте

Жүйке жүйесіне әсер ететін дәрілерді қолдану барысында психикалық бұзылыстар 

мен әрекеттің бұзылуына ұшыраған есепке алынған 15-29 жас аралығындағы жастардың саны, 

2015 жыл. 

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ МИНИСТРЛІГІ

ескерту» заңының 6 бабының, 1 тармағына сәйкес, 

жасөспірімдер арасындағы қылмыстың, қараусыздық 
пен бақылаусыздықтың профилактика жүйесіне ішкі 
істер органдары, білім, жасөспірімдер ісі мен олардың 
құқығын қорғау бойынша комиссиялар, және де басқа 

бәсекеге қабілетті мемлекеттік органдар кіреді. 

Статистикаға  сәйкес,  қылмыс  жасаған 

жасөспірімдердің жалпы санында ер балалар үлесі 
85%, ал қыз балалар үлесі 15% құрайды. Соңғы жыл-
дары жасөспірім қыздар мен үлкен қыздар жасайтын 
қылмыс саны мен аясының кеңейгендігін байқаймыз. 

Қылмыс жасаған жас адамдардың 30% ешқайда 

жерде білім алып, жұмыс жасамаған. Жастар жасайтын 
қылмыстардың санының көбеюіне әсер ететін басты 

себептердің қатарында ішкі миграцияны атап көрсе-
туімізге болады, күйзеліске толы аумақтардан бірінші 

кезекте ауылдардан Қазақстанның ірі өндірістік қала-

ларына жасөспірімдердің ағылып келуінен барлық 

қылмыс санының ішінде жасөспірімдер жасайтын 
қылмыс 80% құрайды. 

Статистика  2015  жылы  қылмыс  жасаған  104 

мыңнан астам адамның 87 мыңы немесе 83% жұмыс-

сыз болып келетінін дәлелдейді. Сөйте тұра 42 мың 
адам немесе әрбір екінші адам жастар категориясы-

на жатады. Осындай жағдайда көптеген қылмыстың 

Облыс 

Жасы

Психобелсенді заттар

Ішімдік 

15-17 18-19 20-24 25-29

Бар-

лығы

15-17 18-19 20-24

25-29 Бар-

лығы

Ақмола

85

42

221

785

1133

61

20

134

685

900

Ақтөбе

114

69

496

1166

1845

105

52

299

767

1223

Алматы

26

26

78

350

480

16

9

38

278

341

Атырау

16

18

115

315

464

0

10

18

156

184

БҚО

25

34

149

339

547

11

12

54

237

314

Жамбыл

25

38

240

542

845

15

17

54

291

377

Қарағанды

16

43

354

1285

1698

10

18

241

991

1260

Қостанай

37

70

351

777

1235

29

21

151

447

648

Қызылорда

4

8

121

419

552

4

8

104

363

479

Маңғыстау

3

36

226

240

505

0

5

16

57

78

ОҚО

44

34

527

1196

1801

41

7

385

963

1396

Павлодар

25

74

753

1665

2517

16

27

193

763

999

СҚО

32

37

162

417

648

22

15

77

308

422

ШҚО

262

243

1553

3008

5066

105

178

1243

2484

4010

Астана қ.

59

76

413

1049

1597

39

39

161

706

945

Алматы қ.

226

45

845

2110

3226

208

31

713

1895

2847

Қазақстан Республикасы

999

893

6604

15663

24159

682

469

3881

11391 16423

экстремизм және терроризммен байланысты болуы, 
және онда жастардың қатысуы өте қатты алаңдата-
ды: 60% — терроризм, 71% — террористік топтардың 
құрылуы мен басшылық ету, 90,9% — экстремизм мен 

террористік әрекеттерді қаржыландыру. 

Көптеген әлеуметтік зерттеулер жастар арасын-

дағы қылмыс проблемасының отбасының дисфунк-
циясының нәтижесі екенін көрсетеді. Сондықтан аме-
рикалық психологтар мен әлеуметтанушылардың 
кросс-мәдени зерттеулері «отбасы институтының 
құлдырауы балалар мен жастардың әл-ауқатына 

елеулі қауіп-қатер төндіретіндігі» туралы гипотезаны 

растады. Еуропалық Одақтың төрт елінен алынған 
зерттеу нәтижелері ауқатты отбасынан шыққан жас 

адамдардың салауатты өмір салтын ұстанатындығын 
көрсетеді [3].

Статистика комитетінің деректеріне сүйенсек, әл 

ауқаты нашар отбасылардың үлесі төмен аймақтарда 
ажырасудың үлесі де төмен болып келеді. Оңтүстік 

Қазақстан облысында әл ауқаты нашар отбасылар 
үлесі — 0,1%,ажырасу үлесі 11% (некенің ажырасуға 
қатынасы — 9:1),Қызылорда,  Маңғыстау,  Атырау, 
Жамбыл облыстарында ажырасудың үлесі 18,5% дан 

аспайды, яғни, орташа республикалық (26,5%) үле-
стен төмен. Әл ауқаты нашар отбасылардың үлесі 

8 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР АР

АСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫС

114

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

көп аймақтарда керісінше жағдай: Қостанай (47,9%), 
Қарағанды (35,7%), Павлодар (41%), СҚО (40,2%) 

облыстарында ажырасудың үлесі салыстырмалы 
түрде жоғары, некелердің ажырасуғы қатынастары 

2:1, 3:1, бұл деректердің құқық қорғау оргнадарының 

есебінде тұрған әл ауқаты нашар отбасылар және 

жасөспірімдер туралы мәліметтермен байланысты 

екендігі сөзсіз (8.6 сурет). 

Отбасылық бей-берекеттің ең басты себептерінің 

бірі отбасылық маскүнемдік болып табылады.

Қазақстандағы отбасылық маскүнемдіктің таралуы 

туралы ресми жарияланатын статистика жүргізілмейді, 

дегенменде мамандар «маскүнемдік» ауруы бойынша 

есепте тұрған адамдар санының деректеріне сүйене 
отырып халық арасында әлеуметтік шектің таралу кар-
тинасын көрсететін мәліметтерді қолданады. 

Факторлы талдау нәтижелері бойынша, отбасылық 

әл ауқаттың нашар болуының негізі басты белгілерін 
көрсетуге болады: ата — аналардың маскүнемдігі 
(нашақорлығы), тұрмыстық — материалдық мәселе-
лер, отбасындағы шиеленістер, ата — ананың бала 
мәселесіне және шаруасына немқұрайлы қарауы, 
ата — ананың балалармен аз уақыт өткізуі, балаларға 
көрсетілетін зорлық, толық емес отбасылар (көбіне-
се, әкенің болмауы), отбасының және балалардың 
айналасын әлеуметтік емес, қылмыстық топтардың 
қоршауы. 

Бұл жерден, жастардың және жасөспірімдердің де-

виацияларының әр түрлі формаларына профилакти-
ка жүргізу үші, ең басты міндет заманауи жастардың 
әлеуметтені ерекшеліктерін, есеюдің әр кезеңіндегі 
жастар әлеуметтенуінің институттарын, әдістерін 
жән  әлеуметтік  психологиялық  механизмдерін 
анықтау екендігі айдан анық. Осы тәрізді зерттеулер 
жасөспірімдердің және балалардың әлеуметтік да-
муында кейбір бұзылулар мен артта қалулар байқа-

луы ықтимал болатындай әлеуметтену үрдісінің «тың 

жерлерін» анықтау керек. 

8.5 кесте

2015 жылдың аяғында «маскүнемдік» 

диагнозымен («Д есеп») есепте тұрған адамдар 

саны (тек әл ауқаты нашар отбасылардың үлесі 

жоғары аймақтар арасында)

Өңір

Саны

Шығыс Қазақстан

31 741

Павлодар 

18 660

Қарағанды

21 083

Қостанай

11 910

Ақмола

14 471

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛТКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ 

ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ МИНИСТРЛІГІ 

 8. 2. 

 ЖАСТАР АРАСЫНДАҒЫ СУИЦИД

Қазақстандағы әлеуметтік - экономикалық қайта 

құру әлеуметтік өмірдің барлық салаларын қамтыды. 
Адам қызметінің көптеген салаларды дамытуды ынта-

ландырудағы оң өзгерістермен бірге, табыс теңсіздігі, 

рухани құндылықтардың сұранысының күрт төменде-
уі, әлеуметтік және психологиялық икемсізденуі және 

бағытынан адасуы, жұмыссыздық, қиын қылмыстық 
ахуал, отбасылық түрінің өзгеру процесінің өсуі секіл-
ді қоғамдағы теріс үрдістер күшейді. Мұнын барлығы 
қазақстандықтардың әлеуметтік — экономикалық 

жағдайына ауыр әсерін тигізеді. 

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының 

Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөнiн-
дегi комитетiнің мәліметтері бойынша суицид коэф-

фициентінің жалпы көрсеткіші 2015 жылға қарағанша 

26,3%-ке өсті. Егер 2014 жылы 2957 оқиға тіркелген 
болса, 2015 жылы бұл көрсеткіш 3735 өзін-өзі өлтіру 

оқиғасына өсті. Қазіргі уақытта ең жоғарғы суицид са-
тысы Шығыс-Қазақстан (595), Алматы (368), Қостанай 

(365) облыстарында байқалды.

Келтірілген цифлер өзін-өзі өлтіру мәселесі кең 

етек алып жатқан масштабты көрсетіп, суицидтер саны 
бойынша Қазақстанды әлем бойынша «көшбасшы» 

қатарларынан тұрақты тіркеп отыр. Жұмыссыздықтың 
жоғарғы деңгейі, табыс көзінің төмендеуі, өз кезегінде 

өмір сүру деңгейінің түсуі, қазақстандықтар үшін өзін-
өзі бағалауда және болашаққа деген сеніміен айырып 
отыр.

Қазақстанда 15-29 жас аралығындағы жастардың 

2016 жылы 9 айдың ішінде 2091 сиуцид жасау ұмты-
лысы мен 769 жасалған суицидтік әрекеті тіркелді. Рес-
публиканың басқа өңірлеріне қарағанда, Шығыс-Қа-
зақстан (444), Қарағанды (362) облыстары мен Астана 
қаласында (244) салыстармалы түрде суицидтік ұмты-
лысы жоғары жасалынады.

Айта кету керек, жас жігіттердің (1185) көрсеткіші 

жас қыздарға (1599) қарағанда суицид жасауға жиі 
ұмтылады. Бірақ, жас аралық статистикалық анализ 

суицид жасау ұмтылысы 25-29 жас аралығындағы ер 
адамдардың басым деңгейде жасайтындығын және 
18-24 жас аралығындағы қыздардың үрдісін көрсетті. 

(8.10 сурет).

2016 жылдың 9 айы ішінде суицид ең жоғары көр-

сеткіші Шығыс Қазақстан (397), Алматы (335), Оңтүстік 

Қазақстан (293) облыстарында байқалады (8.11 сурет).

Статистика бойынша суицид жасау саны өзін-өзі 

өлтіру әрекеттер жағдайымен салыстырғанда жы-

ныстық белгі бойынша басқа көрініс береді.Егер жас 
әйелдер өзіне қол жұмсау әрекеттерін жиірек жаса-

са, ер адамдардың жасалған суицидтер саны 3 есеге  
абсолюттік басымдыққа ие.

Өзін-өзі өлтіруде балаларға қарағанда жасөм-

пірімдер арасында жиі орын алып, олардың көбінің 

8 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР АР

АСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫС

115

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

8.6 кесте

2015-2016 жылдар аралығындағы 6 айдың ішінде ІІБ есебінде тұрған әл ауқаты нашар отбасылар 

туралы мәліметтер 

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ІШКІ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІ 

Облыс 

Қолайсыз отбасы саны

ІІБ есебінде тұрғандардың барлығы

+- в %

2015

2016

Астана қ.

281

283

0,7

Ақмола

1497

1589

6,1

Ақтөбе

487

503

3,3

Алматы қ.

915

917

0,2

Алматы

982

1064

8,4

Атырау

227

234

3,1

Шығыс Қазақстан

1135

937

-17,4

Жамбыл

720

696

-3,3

Батыс Қазақстан

218

234

7,3

Қарағанды

1986

1874

-5,6

Қостанай

1186

1439

21,3

Қызылорда

26

186

-29,5

Маңғыстау

234

229

-2,1

Павлодар

727

646

-41,1

Солтүстік Қазақстан

684

367

-46,5

Оңтүстік Қазақстан

1064

1223

14,9

Байқоңыр қ. ІІМ

1

1

0,0

Қазақстан Республикасы 

12608

12422

-1,45