Национальный доклад «Молодежь Казахстана – 2016» - часть 6

6 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР

ДЫҢ ӘЛЕУМЕТ

ТІК – ЭК

ОНОМИКА

ЛЫҚ Ж

АҒДАЙЫ

84

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

6.18 сурет

«Жұмыспен қамтудың жол картасы — 2020» бағдарламасының бағыттары

Халықты жұмыспен 
қамтамасыз ету

•  Әлеуметтік-экономика-

лық даму әлеуеті жоғары 
және орта қалалық және 
ауылдық елді мекен-
дерде инфрақұрылым 
жобаларын іске асыру

•  Жұмыс орындарын же-

дел құрып, жұмыссыздық 
деңгейін қадағалау

Кәсіпкерлікті қолдау, құру 
немесе кеңейту

•  кәсіпкерлік  

негіздерін оқыту

Мемлекет, жұмыс беруші, 
білім беру мекемелері 
мен бағдарлама 
қатысушыларының 
арамында жауапкершілікті 
бөлу

•  жұмыс берушінің 

қажеттілігі шеңберінде 
оқыту және қоныс 
аудару арқылы 
жұмысқа орналасуға 
жәрдемдесу

«Жұмыспен  қамтудың  жол  картасы — 2020» 

бағдарламасын жүзеге асыру Қазақстан жастары 
арасындағы жұмыспен қамтуды көбейту үшін жағдай 

жасауды қарастырады.

Бұл бағыттағы мемлекеттік қолдау шаралары 

кәсіби дайындықтан өту үшін тегін курстарға жі-
беру, қайта дайындалу және біліктілікті жоғары-

лату, тұрғылықты жері мен жұмыс орнына дейінгі 

жолақысына субсидия секілді бағытта жүргізіледі. 

Сонымен қатар сәйкес келетін бос орындарды із-
деу және жұмысқа орналасуға көмектесу, әлеумет-
тік жұмыс орындарын субсидиялау және жастар-
дың тәжірибесіне қатысушыларға еңбек ақы төлеу  
сияқты әрекеттерді атқарысады. 

Көшіп келген жағдайда қатысушыға көшкені үшін 

қаржылай көмек, қызметтік баспана беру, жұмысқа 

орналасу мақсатындағы тұрғылықты жерінде кәсіби 
оқыту сияқты көмектерге кепілдік береді. 

Қазақстан Республикасының Әлеуметтік даму және 

денсаулық сақтау министрлігінің мәліметтеріне сәйкес 
2016 жылдың 1 маусымында «Жұмыспен қамтудың 
жол картасы — 2020» бағдарламасын жүзеге асыру 
аясында 26 мыңнан астам адам мемлекеттік көмекке 
ие болды (соның ішінде 173 адам кәсіпкерлік негіздері 
бойынша оқудан өтті, 201 жас шағын несиеге ие бол-
ды, 1727 адам кәсіби білім алды)

1 қаңтардан 1 маусымға дейінгі аралықта 6867 

адам тәжірибеден өтуге жіберілді, олардың ішіндегі 
1929 жас тұрақты жұмысқа орналастырылды. 

Анықтамалық: «Жұмыспен қамтудың жол кар-

тасы — 2020» бағдарламасына 2009 — 2014 жылдар 
аралығында 235 мыңнан астам жастар қатысты. 2015 

жылы бағдарлама аясында 59 мың жас мемлекет-

тік көмекке қол жеткізді. 2016 жылдың 1 қаңтарын-

да бағдарламаның аясында 63367 жас мемлекеттік 
көмекке қол жеткізді, соның ішіндегі ауыл жастары 
29632 адам.

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым ми-

нистрлігі кәсіби дайындыққа қабылданған адамдар-
ды оқуын қаржыландыруды басқарады. «Жұмыспен 
қамтудың жол картасы — 2020» бағдарламасы ая-

сында оқып жатқандардың құрамы 2015 — 2016 оқу 

жылында 210 адамды құрады. «Жұмыспен қамтудың 
жол картасы — 2020» бағдарламасы жүзеге аса ба-

стағаннан бері кәсіби оқуға 63,7 мың жас жіберілді. 
Оқу аяқталған соң 27,4 мың қатысушы (43%) жалпы 
ел бойынша жұмыстарға орналастырылды. 

«Бизнестің жол картасы — 2020»
«Бизнестің жол картасы — 2020» бағдарламасын 

жүзеге асыру барысында Қазақстан Республика-

сындағы кәсіпкерлік қызметті дамыту және қолдау, 
соның ішінде жас кәсіпкерлері қолдау атқарылып 

жатыр.

Бұл біртұтас бағдарламаның іске қосылған күнінен 

бастап 2016 жылдың 1 шілдесіне дейін мынадай қар-

жылық көмектер көрсетілді (6.19 сурет).

6 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР

ДЫҢ ӘЛЕУМЕТ

ТІК – ЭК

ОНОМИКА

ЛЫҚ Ж

АҒДАЙЫ

85

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

6.19 сурет

«Бизнестің жол картасы — 2020» бағдарламасының қаржылық қолдаулары

Бизнестің 

жол 

картасы - 

2020

•  жалпы сомасы 1471,73 млрд. теңге болатын 7628 жоба бойынша ЕДБ несиелерінің 

пайыздық  мөлшерлемесін  субсидиялау,  127,64  млрд.  теңге  субсидия  төленді, 

оның ішінде жас кәсіпкерлер үлесі - 10%, яғни 694 жоба (2016 жылдың бірінші 
жарты жылдығында 86,51 млрд. теңге несие сомасына 850 жоба субсидияланды, 
13,96 млрд. теңге төленді);

•  жалпы сомасы 74,2 млрд. теңге болатын 2009 жоба бойынша банк несиелері 

бойынша  кепілдік  берілді,  кепілдік  сомасы  -  31,5  млрд.  теңге,  оның  ішінде 
жас  кәсіпкерлер  үлесі  -  11%,  яғни  230  жоба  (2016  жылдың  бірінші  жарты 
жылдығында жалпы сомасы 8,8 млрд. теңге болатын 363 жоба бойынша банк 
несиелері бойынша кепілдік берілді, кепілдік сомасы - 3,6 млрд. теңге);

•  2 616 млн. теңге сомасына 1031 грант берілген, оның ішінде жас кәсіпкерлер 

үлесі - 21%, яғни 216 жоба (2016 жылдың бірінші жарты жылдығында 288,5 млн. 

теңге сомасына 154 грант);

•  3,05  млрд.  теңге  сомасына  1034  микронесие  берілген,  оның  ішінде  жас 

кәсіпкерлер үлесі - 16%, яғни 165 жоба (2016 жылдың бірінші жарты жылдығында 
607 млн. теңге сомасына 185 несие).

тг көлемінде көмекке қаржы алды. 17 197 маманға 
37,389 млрд. көлемінде баспана алу үшін несие 
берілді.

2016 жылы жобаның аясында республикалық 

бюджеттен 2725 маманға баспана салу үшін немесе 
сатып алу үшін қаржылық несиеге 8,670 млрд. теңге 
көлемінде қаржы бөлу қарастырылды. 

2016 жылдың 1 шілдесінде 1334 маманға бюд-

жеттен баспана алу үшін 4,075 млрд. теңге көлемінде 

бөлінді. 

«Жастар тәжірибесі»
«Жастар тәжірибесі» атты жоба жүзеге аса ба-

стағаннан бері әлеуметтік жұмыс орындарына 86,8 

мың адам орналастырылған, олардың ішіндегі жаста-
ры 31,6 адам.

2015 жылы «Жастар тәжірибесі» жобасы бойын- 

ша 10267 адам жұмысқа орналастырылды, 2016 
жылдың 1 шілдесінде 8558 жас қатысты, ал тұрақты 
жұмысқа 2418 адам орналастырылды. 

Жалпы 2016 жылы 11262 адам қатысады деп 

күтіледі. «Жастар тәжірибесі» атты жобасына қатысу 
үшін 3851 ұйым, кәсіпорындармен келісімге отырғы-
зылған. 

Жастардың жұмыспен қамтылу деңгейін көтеру 

үшін ұсынылатын шешімдер.

Қазақстандық  жастардың  жұмыспен  қамты-

«Жасыл ел»

Мемлекет басшысының бастамасымен 2015 жылы 

Қазақстан Республикасында «Жасыл ел» жобасы кең 

етек алды. 

Қазіргі таңда «Жасыл ел» - серпіліс алып келген 

үлкен жоба. 10 жылдың ішінде 200 мыңнан астам 
қатысушыларды жұмылдырды. Олардың күшімен 
миллиондаған теректер отырғызылып және 100 мың 
гектар жер өңделді. 

Жастар ғылыми зерттеу орталығының әлеуметта-

нулық зерттеу нәтижелеріне сәйкес сұралғандардың 

12,8%-ы жобаның жүзеге асуында жеке қатысқанда-

рын алға тартты, 11,6%-ы жобаны ең үздіктердің бірі 
деп көрсетті («Жас Отан» жастар қанатынан кейінгі 

екінші орында).

«Жасыл ел» бағдарламасын жүзеге асыруға қаты-

су жұмыссыз жастардың әлеуметтік мәселесін шешіп 

қана қоймай, сонымен қатар олар үшін бір идеоло-
гиялық түрткі, серпіліс болып табылады. Жастар үшін 

өмірдің қиын жағдайларында бұл жастардың еңбек 

қозғалысының мүшесі болу қызықты жұмыс болды. 

6.21 суретінде «Жасыл ел» жұмысының толық ақпа-
раты ұсынылған.

«Дипломмен ауылға!»

Жалпы, жобаны жүзеге асыру барысында ауыл 

аймаққа 42 787 маман тартылды, олар 7,940 млрд. 

6 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР

ДЫҢ ӘЛЕУМЕТ

ТІК – ЭК

ОНОМИКА

ЛЫҚ Ж

АҒДАЙЫ

86

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

6.21 сурет

10 жыл ішінде «Жасыл ел» бастамасының 

іске асуы 

ДЕРЕККӨЗ: «ЖАСЫЛ ЕЛ»

Кезең

Ел ішінде 44, 235 

миллион көшет 

отырғызылды

134 288 га-дан 

астам жалпы 

алаңында жұмы-

стар атқарылды

2005 жыл

5 000 000

8 000 га

2006 жыл

11 000 000

19 000 га

2007 жыл

9 000 000

11 929 га

2008 жыл

9 800 000

12 200 га

2009 жыл

2 043 000

12 500 га

2010 жыл

4 700 000

12 700 га

2011 жыл

993 639

12 900 га

2012 жыл

1 010 000

12 100 га

2013 жыл

464 600

10 000 га

2014 жыл

105 412

7 612 га

2015 жыл

69 663

16 347 га

«Жасыл ел» бағдарламасын жүзеге асыруға қаты-

су жұмыссыз жастардың әлеуметтік мәселесін шешіп 

қана қоймай, сонымен қатар олар үшін бір идеология- 

лық түрткі, серпіліс болып табылады. Өмірдің қиын 

жағдайларында жастар үшін бұл еңбек қозғалысының 
мүшесі болу қызықты болды. 

6.21 суретінде «Жасыл ел» жұмысының толық 

ақпараты ұсынылған.

«Дипломмен ауылға!»

Жалпы, жобаны жүзеге асыру барысында ауыл 

аймаққа 42 787 маман тартылды, олар 7,940 млрд. 
тг көлемінде көмекке қаржы алды. 17 197 маманға 
37,389 млрд. көлемінде баспана алу үшін несие берілді.

2016 жылы жобаның аясында Республикалық бюд-

жеттен 2725 маманға баспана салу үшін немесе сатып 

алу үшін қаржылық несиеге 8,670 млрд. теңге көлемін-
де қаржы бөлу қарастырылды. 

2016 жылдың 1 шілдесінде 1334 маманға бюд-

жеттен баспана алу үшін 4,075 млрд. теңге көлемінде 

бөлінді. 

«Бизнестің жол картасы - 2020»
«Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасын 

жүзеге асыру барысында Қазақстан Республикасын-
дағы кәсіпкерлік қызметті дамыту және қолдау, соның 
ішінде жас кәсіпкерлері қолдау атқарылып жатыр.

Бұл біртұтас бағдарламаның іске қосылған күнінен 

бастап 2016 жылдың 1 шілдесіне дейін мынадай қар-

жылық көмектер көрсетілді (6.19 сурет).

лу деңгейін әрі қарай көтеру мақсатында, осы әре-

кет етіп жатқан бағдарламалардың аясында жаңа 
әдістер  мен  бағыттарды  енгізу  арқылы  қызмет  

саласын кеңейту ұсынылады. 

«Жасыл ел»

Мемлекет басшысының бастамасымен 2015 жылы 

Қазақстан Республикасында «Жасыл ел» жобасы кең 

етек алды. 

Қазіргі таңда «Жасыл ел» – серпіліс алып келген 

үлкен жоба. 10 жылдың ішінде 200 мыңнан астам 
қатысушыларды жұмылдырды. Олардың күшімен 
миллиондаған ағаштар отырғызылып және 100 мың 
гектар жер өңделді.  

Жастар ғылыми зерттеу орталығының әлеуметта-

нулық зерттеу нәтижелеріне сәйкес сұралғандардың 

12,8%-ы жобаның жүзеге асуында жеке қатысқанда-

рын алға тартты, 11,6%-ы жобаны ең үздіктердің бірі 
деп көрсетті («Жас Отан» жастар қанатынан кейінгі 

екінші орында).

6 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР

ДЫҢ ӘЛЕУМЕТ

ТІК – ЭК

ОНОМИКА

ЛЫҚ Ж

АҒДАЙЫ

87

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

6.22 сурет. Жас отбасылардың баспана жағдайын жақсарту бағдарламасы

Жас отбасылардың тұрғын үй жағдайын 

жақсартуға бағытталған бағдарламалар

Өңірлерді дамыту - 2020 

бағдарламасы

Жұмыспен қамту - 2020 жол 

картасы 

Дипломмен ауылға!

 6.3. 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ 

ЖАСТАРЫН ӘЛЕУМЕТТІК ҚАМСЫЗДАНДЫРУ 

КЕПІЛДІКТЕРІ 

Жеке меншік тұрғын үйдің болмауы жастардың 

ең бір өзекті мәселесі болып табылады. Жеке меншік 
тұрғын үй — ол отбасы қамалының тұғыры, табысты 

кәсіби мансап, жан тыныштығы мен адамның өзін-

өзі дамытуы. Халық экономикасының даму сатысы-

на және мүмкіндіктеріне сүйене отырып, мемлекет 

тұрғын үйге қол жеткізуде жастарға қолдау көрсететін 
болады. Баспанаға ие болу ең сұранысқа ие көмек-
тің түріне жатады. Жеке меншік тұрғын үйді сатып 
алу — әрбір адамның өміріндегі ең маңызды мәсе-
лелердің бірі. Өзіндік пәтер — ол тұрақтылық пен ты-

ныштықтың кепілі ғана емес, ол біріншіден, отбасын 
құру мен отбасы мүшесінің санын көбейтудің іргесі. 

Жастар арасында ең көп таралған мәселелердің 

бірі тұрғын үй мәселесі болып табылады. Осы мәсе-
лемен жас отбасылар жиі кездеседі. 

Жас отбасылардың тұрғын үй мәселесін шешуде 

Қазақстан заңнамасына сәйкес мемлекет қолдауымен 
мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасы, жалға берілетін 

тұрғын үй секілді түрлері бар.

Жастарға арналған баспана — бұл 2012 жылы 27 

қаңтардағы  «Әлеуметтік-экономикалық  жаңғыр-

ту — Қазақстан дамуының басты бағыты» атты халыққа 

Жолдауымен көрсетілген, Қазақстан Республикасы Пре-
зиденті Н.Ә. Назарбаевтің тапсырмасы шеңберінде әзір-

ленген тұрғын үй құрылысының жаңа бағыты [4].

2020 жылға дейін өңірлерді дамыту 
бағдарламасы:

Тұрғын үй мәселесі, әлеуметтік маңызы бар басқа 

мәселелер секілді, әрдайым мемлекеттің бақылауын-
да тұрады. Бұған дейін мемлекет тарапынан тұрғын үй 
қорын дамытуда және жастарды баспанамен қамта-
масыз етуде түрлі шаралар қолданды. 

Қазіргі уақытта Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі 

(бұдан әрі — ТҮҚЖБ) 2020 жылға дейінгі аймақтарды 
дамыту бағдарламасы бойынша жұмыс жасап жатыр. 
Бұл қазақстандықтарды, соның ішінде жас отбасылар 

үшін қолжетімді және жайлы тұрғын үймен қамта-
масыз етуге бағытталған бірегей бағдарлама болып  

табылады.

Сондай-ақ,  енді  отбасын  құру  үстіндегі  

жастарға арналған арнайы бағдарлама бар. Бұл 

бағдарлама жастарға жалға берілген тұрғын үйді  
кейіннен сатып алудың ыңғайлы нұсқасын тандауға 
көмек береді, ал өз кезегінде банк жинақтау үшін  
қолайлы жағдайға және тұрғын үй несиесін алуға  
мүмкіндік береді. 

Қазақстан Республикасы территориясында баспа-

насы жоқ немесе жалға берілген тұрғын үйі болмаған 
азамат (немесе отбасы мүшесі) бағдарлама қатысушы-

сы бола алады. 

Сатып алу құқығымен жалға берілетін тұрғын үй 

немесе АҚ «Ипотекалық ұйым «Қазақстан ипотека-

лық компаниясы» мүмкіндік береді. Қазақстан ипо-
текалық компаниясы (бұдан әрі — ҚИК) желісі арқылы 
тұрғын үйге үміткер көпбалалы отбасы, толық емес 
отбасы, мүгедек-баласы бар немесе асыраушы отба-
сы, жетім балалар, ата-анасының қарауынсыз қалған 
балалар, оралмандар, сондай-ақ мемлекеттік қызмет-

керлер, әскери қызметкерлер, арнаулы мемлекеттік 

орган қызметкерлері, бюджеттік ұйымдардың қыз-

меткерлері бола алады. Сонымен қатар, тұрғын үйге 
Қазақстандық ипотекалық компанияның келісімге 

отырған немесе меморандум жасасқан мемлекеттік 

заңды тұлғалардың қызметкерлері де қол жеткізе 
алады. «Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі 
бағдарламасы» жүзеге асыру барысындағы барлық 
кезеңінде АҚ «ИҰ «Қазақстан ипотекалық компани-
ясы» тұрғын үйдің 1483 мың шаршы метрді ұсынуды 
жоспарлайды (шамамен 29 мың пәтер).Тұрғын үй 

сатып алу мүмкіндігіне ие орта буынға жататын үміт-

керлерге АҚ «Самрұқ-Қазына» жылжымайтын мүлік 
қоры» бағдарламасы арналған. 

АҚ «Самұрық-Қазына» жылжымайтын мүлік қоры» 

желісі арқылы тұрғын үйге Қазақстан Республикасы-
ның барлық азаматтары қол жеткізе алады. Бірақ 

бастапқы тапсырыс кезеңіне — тұрғын үйі жоқ неме-
се баспана жағдайының жақсарғанын қажет ететін 
адамдар бола алады.

6 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР

ДЫҢ ӘЛЕУМЕТ

ТІК – ЭК

ОНОМИКА

ЛЫҚ Ж

АҒДАЙЫ

88

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

Жеке меншік пәтерге ие болу бағдарламасы шең-

берінде басқа мүмкіндіктерге қарағанда АҚ «ТҰҚЖБ» 

желісі бойынша қол жеткізу танымал болып есеп-

теледі. Банк ережесін сақтаған жағдайда Қазақстан 
барлық азаматтары қол жеткізе алады (үш неме-
се одан да көп жыл бойы пәтер құнының жартысы 

жинақталса, егер есепшот әрдайым толықтырылып 

отырған жағдайда). Сонымен қатар, банк бірлескен 
айлық кірісі 230 мыңнан аспайтын жас отбасыларға 
арнап пәтерлер ұсынады. Экономикалық жағдайға тап 
болған тұста АҚ «ТҰҚЖБ» жұмысында бір мүмкіндік 
бар — долларға толық тәуелсіз. Банк сүйенетін тек бір 

валюта — теңге. Өз кезегінде, тұрғын үй құны доллар 
бағамына байланысты өзгеріске ұшырамайды. 

АҚ «ТҰҚЖБ» желісі негізінде жұбайлар жасының 

әрбірі 29-дан аспайтын отбасыларға арналған «Жас 
отбасыларға арналған тұрғын үй» ішкі бағдарлама-
сы жүзеге асып жатыр. Егер отбасы толық болмаған 
жағдайда, онда баланы (балалрды) асырап отырған 
және 29 жастан аспайтын ата-ана мүшесінің жас мөл-
шері тек біреуіне қатысты болады. Сонымен бірге, 
тұрғын үй алаңы отбасы мүшелерінің санына байла-
нысты жеңілдік несие шартымен ұсынылады: әрбір 
адамға 15-тен 18 шаршы м.-ге дейін бөлінеді. Егер 
отбасында 3 адам тұрған жағдайда, пәтер ауданы 45 
шаршы м-ден кем болмауы қажет [5]. 

«Жас отбасы» бағытында қатысу үшін жұбайыда 

және оның отбасы мүшелерінде пәтерге қол жеткізу-
дегі жобаланған мекенде, яки тұрып жатқан жерінде 
жылжымайтын мүліктің болмауы қажет. 

Қорытындылай келе, Қазақстан тұрғыны, жас от-

басыларды тұрғын үймен қамтамасыз етудегі барлық 
бағдарламалар ішінде табысты бағдарламасы ретін-
де «Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдар-
ламасын» айтуға болады. Себебі, бұл бағдарламаны 

жүзеге асыру барысында жас отбасылардың басым 
көпшілігі баспанаға қол жеткізген болатын. Бүгінгі күні 

«Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдарла-

масы» әрбір қазақстандық үшін жеке меншік баспа-
наға қол жеткізудегі шынайы мүмкіндік болып табы-

лады [6]. 

Мемлекет жас отбасы үшін тұрғын үйге ие болуда 

басқада көптеген мүмкіндіктерді ұсынады. Сондай-ақ 

«Жұмыспен қамту 2020 жол картасы» бағдарламасы 

шеңберінде қызметтік тұрғын үйге қол жеткізуге бо-

лады. 

Еңбек қоры мобильділігінің артуы жұмыс беруші 

қажеттілігінің шеңбері негізінде Қазақстан Республи-
касы азаматтарының ерікті қонысына және жастар-
дың бейімделуін қамтамасыз ету жағдайына байла-
нысты жүзеге асады. 

Мемлекеттік қолдауға қатысуға және қамтамасыз 

ету құқығына ие тұлға, мобильділік арттыру барысын-

да жұмыспен қамтудың белсенді шараларына қатыса-

тын және оларға мемлекеттік қолдау шарасына ие бо-
луда, жәрдемдесу Ережесіне байланысты анықталады. 

Белгіленген өлшемдерге сәйкес, жергілікті атқа-

рушы органдар өңірлік даму жөніндегі уәкілетті ор-
ганмен келісе отырып, төмен жағдайдағы елді мекен 

тұрғындарының тізімін және әлеуметтік-экономика-
лық дамуы үшін жоғары әлеуетін анықтайды және 
оларды Бағдарлама операторларына бағыттайды. 

Пилоттық режимдегі «Еңбек ресурстарының 

ұтқырлығын арттыру» компонентінің жүзеге асы-
рудағы қосымша жағдайы:

Шығыс-Қазақстан, Солтүстік-Қазақстан, Қызылор-

да және Павлодар облыстарында, сондай-ақ өңір-

лерде ведомствоаралық комиссияның шешімімен 
анықталған құрылысқа, салып бітуге, иелік етуге және 

қызметтік тұрғын үйге қоныстануға жұмыс берушілер-
дің қатысуымен жүзеге асырылады. 

«Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдар-

ламасын» жүзеге асыру қорытындысы барысында бір 

6 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР

ДЫҢ ӘЛЕУМЕТ

ТІК – ЭК

ОНОМИКА

ЛЫҚ Ж

АҒДАЙЫ

89

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

6.24 сурет. 2016 жылғы Қазақстан аймақтары 

бойынша «Жас отбасы» бағдарламасы

ДЕРЕККӨЗ:HTTP://EGOV.KZ/WPS/PORTAL/CONTENT?CONTENTPATH=/

EGOVCONTENT/HOUSE/BUY_SELL_REN T/ARTICLE/MOLODAYA_

SEMYA&LANG=RU

Өңірлер

Үй 

саны

Пәтер 

саны

көлемі, 

мың. 

кв.м

Ақмола

1

75

5

Алматы

2

100

7

Атырау

1

45

3

Шығыс Қазақстан

4

345

20

Батыс Қазақстан

2

180

11

Қарағанды

3

228

10

Қызылорда

3

180

12

Павлодар

1

64

5

Солтүстік Қазақстан

1

75

4

Оңтүстік Қазақстан

2

216

11

Астана

3

382

25

Алматы

15

594

34

Барлығы

38

2484

146

миллионға жуық адам, оның ішінде 800 мыңға жуығы 
ауыл тұрғындары жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің 
белсенді шарасына қамтылады [7].

 6.4. 

 ЖАС ОТБАСЫЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК 

ӘЛ-АУҚАТЫ

Қазақстан Республикасының Конституциясы Қа-

зақстанды әлеуметтік мемлекет деп жариялап, оның 

саясаты лайықты өмір сүруі мен еркін дамуына жағдай 

жасауға бағытталғанын көрсетті. Осы саясатқа байла-

нысты азаматтардың еңбектері мен денсаулықтарын 
(мүгедек және жасы үлкен азаматтарды қосқанда) 
қорғауға, мемлекеттік қолдау көрсетілуі отбасыларға, 
жүкті әйелдерге әлеуметтік қызметтердің даму жүйе-

лері мен басқа да әлеуметтік қамсыздандыру кепіл-

діктері жүзеге асырылады. 

Қолжетімді тұрғын үйді сатып алу — бұл тек мемле-

кеттің қызмет бағыттарының бірі. Бұдан бөлек, басқа 
да қолдау шаралары бар:

Мемлекеттің әлеуметтік саясаттың негізгі бағытта-

рының бірі — баланың тууына орай жас отбасыларды 
қолдау. Әлеуметтік қолдау бір жолғы баланың туылған 
кезіндегі жәрдемақыны, ай сайынғы жәрдемақыны, 
жағдайы төмен отбасыларда екі жасқа дейінгі бала-

ларға арналған тегін тамақтандыру, медициналық 

және басқа да салық, тұрғын үй, ата-аналар мен ба-

лаларға арналған жәрдемақыларды қамтиды. 

Қазақстан Республикасының «Балалы отбасыларға 

берілетін мемлекеттік жәрдемақы туралы» Заңы-
на және «Еңбек туралы» Заңның 66 бабына сәйкес, 

Қазақстанда 2016 жылға баланың туу және 1 жылға 
дейін бала күтімі бойынша ай сайынғы біржолғы жәр-
демақы қарастырылды. 

Егер туылған баланың анасы (немесе анасының 

жоқтығына орай, әкесі) жұмыс жасамаған жағдайды, 
жүктілігі және босануы бойынша мемлекеттік жәрде-
мақы бөлінеді. 

Бала туылған кезде, баланың анасы немесе әкесі 

жұмыс жасайтын немесе жасамайтынына қарамастан, 

бала туылған кезде мемлекеттік бюджет қаражаты 
есебінен берілетін «бір жолғы мемлекеттік жәрде-
мақы» алуға тиісінше құжаттармен бара алады. 

Егер туылған баланың анасы (әкесі) жұмыс жаса-

маған жағдайда, Қазақстан Республикасында мемле-
кеттік бюджет қаражаты есебінен ай сайынғы қол-

6 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР

ДЫҢ ӘЛЕУМЕТ

ТІК – ЭК

ОНОМИКА

ЛЫҚ Ж

АҒДАЙЫ

90

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

ма-қол ақша есептеу бөлінеді. Туу туралы куәліктің 
негізінде, ақша есептеу бала туылғаннан кейін жүзеге 
асырылады.

«Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәр-

демақы туралы» Заңның 4 бабына сәйкес туылған, 
асырап алынған (қабылданған), және балаларға 
қамқоршылыққа (қамқоршылық) алуға құқығы бар 

отбасылар келесі құқыққа ие болады:

• туу кезінде жеңілдіктер (бала туған жағдайда);

жәрдемақы қамқорлығы, егерде:

• міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қаты-

сушысы емес, бала күтімімен айналысатын тұлға;

• 2008 жылғы 1 қаңтарға дейін туылған, міндетті 

әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қатысушысы есеп-
телінетін, бала күтімімен айналысатын тұлға;

• жан басына шаққандағы орташа табысы азық-

түлік құнынан төмен жағдайда, балаға берілетін жәр-

демақысы;

• мүгедек баланы тәрбиелеп отырған жағдайда 

берілетін жәрдемақы.

Отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақы 

Қазақстан Республикасының «Балалы отбасыларға 

берілетін мемлекеттік жәрдемақы туралы» 2005 жылғы 
28 маусымының №63-ІІІ Заңнына сәйкес тағайын-
далады және төленеді. 18 жасқа дейінгі жәрдемақы 

жан басына шаққандағы орташа табысы азық-түлік 

себетінің құнынан төмен жағдайда тағайындалады. 

6 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР

ДЫҢ ӘЛЕУМЕТ

ТІК – ЭК

ОНОМИКА

ЛЫҚ Ж

АҒДАЙЫ

91

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

2016 жылдың 1-тоқсанында Қазақстандағы азық-түлік 

себебінің мөлшері 21364 теңгені көрсеткен, ең төмен-

гі күнкөріс деңгейінен азық-түлік себетінің құны 60% 
құрады. 2016 жылдың 1-тоқсанында Қазақстандағы 
азық-түлік себетінің мөлшері 12 818 теңгені құрайды. 
Жәрдемақы мөлшері 1,05 айлық есептік көрсеткішті 
немесе әрбір балаға 2227 теңгені құрайды. 

Жастар корпусының даму жобасы
Жастар корпусының даму жобасы (кейін — Жоба) 

№ 454-V ЗРК 2016 жылдың 18 ақпанынан бастап Қа-
зақстан Республикасы заңымен ратификацияланған, 
2015 жылдың 10 қыркүйегінен бастап Қазақстан 
Республикасы мен Қайта құру және Даму Халықара-

лық Банкі (кейін — Халықаралық банк) арасындағы 

№TF014174 гранты туралы келісім аясында Қазақстан 

Республикасының Білім және ғылым министрлігімен 
жүзеге асырылады.

Жоба мақсаты қауымдастық игілігі үшін әсіре-

се,әлеуметтік жағынан осал жастар тобының арасын-

да қоғамға пайдалы қызметті оқыту бағдарламала-
рын жүзеге асыру арқылы қауымдастық өміріне және 

өмірлік маңызды қабілеттерді дамытуда жастарды іске 

қосу үшін ынталандыру болып табылады.

Жоба  іс-шаралары  үш  компонент  аясында  

ұйымдастырылған:

- қауымдастық және өмірлік маңызды қабілеттер 

игілігі үшін қоғамдық пайдалы қызметтер дағдысын 

оқытуды қолдау;

- жастар саясатын жүзеге асыруға арналған Қа-

зақстан Республикасының Білім және ғылым министр-

лігінің институттық механизмдерін дамытуды қолдау;

- жобаны басқару, мониторинг жүргізу және бағалау.

Жоба Қазақстанның жастар саясатын дамытуда 

айтарлықтай пайда әкеледі деп күтілуде, негізінен жа-
стар дамуының позитивті дамуы есебінен: қауымда-
стық өміріне жастардың тартылуы, бастамашылықтың 
мадақталуы, қоғамға пайдалы қызметтердің дағдысы-
ның оқытылуы. 

Берілген  Жоба  Қазақстан  Республикасының 

Үкіметімен жасалған (кейін ҚРҮ) 2020 жылға дейінгі 

Стратегиялық жоспардың дамуына әсерін тигізеді, 
сонымен қатар ҚРҮ — де өтілетін жастар саясатының 
түрлі бағыттары әсіресе, 2020 — мемлекеттік жастар 
саясаты Тұжырымдамасын жүзеге асыруға әсерін 
тигізеді. Жоба қорытындысы бойынша алынған нәти-

желер жастар бағдарламаларын әрі қарай жасау мен 
дамыту саясатын әзірлеудің негізі болады. 

Белгіленген күтілімдерге жету үшін бірінші компо-

нент аясында қызметтердің келесідей бағыттары қа-
растырылған: 

• Қауымдастық игілігі үшін қоғамға пайдалы қабілет-

терді оқыту бойынша шағын жобалар аясындағы 

гранттар және әлеуметтік стипендиялар (8500 — ден 
аз емес жас адамдар және 100 жастар ұйымдар);

• Өмірлік маңызды қабілеттерді дамыту және жо-

баларды басқару сұрақтары бойынша оқыту (ментор-
лық және бенефиарларға арналған апталық оқыту  
курстары);

• Жастардың осал топтарымен жұмыс (осал жастар-

дың 60% - дан аз емес жас бенефициарлары);

• Үйлестіру, ақпараттық өзара байланыс және есеп 

берушілік.

Екінші компонент аясында мыналар жоспарланған: 

NEET категориялы жастар жұмысының механизмін 

оқып-үйренуде зерттеулер жүргізіледі; жастар ара-
сындағы еріктілікті дамытуға үлес қосылады, соның 

ішінде Қазақстандағы еріктілікті дамыту стратегиясы 
жасалынады, сонымен қатар жастармен жұмыс са-

ласындағы мамандар әлеуетін дамытуға бағытталған 

іс-шаралар қаржыландырылған. Үшінші компонентті 

6 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР

ДЫҢ ӘЛЕУМЕТ

ТІК – ЭК

ОНОМИКА

ЛЫҚ Ж

АҒДАЙЫ

92

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

6.29 сурет

Жобаның 1 Компонентін жүзеге асыру сызбанұсқасы

Үйлестіруші агенттік 

құрылған комиссия 

көмегімен конкурстік 

өтініштерді таңдап 

алады

Нәтижелерді бағалау, 

есептерді құруда 

жәрдемдесу және жоба 

түлектері арасындағы 

келешектегі қарым-

қатынас бойынша 

сұрақты пысықтау 

Қатысушылардың ай 

сайынғы куратормен 

кездесулері.Әрбір 

топқа ай сайын әр 

қатысушымен кездесу 

өткізу үшін тәлімгер 

тағайындалады. 

Тәлімгердің міндеті: 

жастар мен олардың 

қауымдастығында/

аумағында қызмет 

ететін мемлекеттік 

қызметтер 

арасындағы, оның 

ішіндегі жергілікті 

жұмысбастылық 

пен денсаулық 

орталықтары 

байланысты орнату 

және дамудың 

нәтижелерін бекіту.

Таңдалынып алынған 

жобаларға қатысатын 

жастар жобалық 

менеджмент бойынша 

бір апталық оқудан 

өтеді. Жастар жобалық 

басқару, қаржылық 

сауаттылық негіздері, 

маркетинг, жобалық 

қауіпті ескеру, нақты 

көрсеткіштерді 

сараптау мен жұмыс 

барысын уақытылы 

түзету бойынша оқу 

үрдісінен өтеді. 

1 кезең.

Үйлестіру агенттік 

жобаны жүзеге 

асыруға конкурс 

жариялайды

3 кезең

Өтініш жіберу

2 кезең. 1 нұсқа.

Жоба жайлы идеялары 

бар жастар өзінің жобасын 

жүзеге асыруға көмек алу 

үшін жастар ұйымына жүгіне 

алады

2 кезең. 2 нұсқа

Жастар тобы жобаны жүзеге 

асыру үшін бірігеді

Жастар ұйымы/жастар 

тобы конкурсқа қатысу 

үшін өтініштерін 

жібереді

Жастар тобы

4 кезең

Таңдау

5 кезең

Бастапқы оқыту

6 кезең

Тәлімгерлік

7 кезең

Қорытынды 

апталық білім 

беру

Есеп беруге міндеттілік

1 Компонентін жүзеге асыру сызбанұсқасы

жүзеге асыру үшін Жобаның фидуциарлы аспектерін 

басқару, мониторингті қамтамасыз ету және Жоба 
көмекшілерінің бағасы, 2016 жылдың соңына дейін 
аяқталады деп жоспарланған Үйлестірушілік агенттікті 

іріктеу үрдісіне кіріспе сияқты міндеттері бар жобаны 

басқару бойынша құрылды Топ (ЖБТ). 

Жоба тұрақтылығы Жобаны жүзеге асырудың бар-

лық кезеңдерінде жастардың қатысуын ынталанды-

ру және қолдау арқылы қамтамасыз етіледі. «Жастар 
көмегімен жастарға арналған» концепция Жоба 

тұрақтылығын қамтамасыз етуде өте маңызды рөл 
алады, себебі Жоба аясында іске қосылған меншікті 

бастамаларын жүзеге асыруды әрі қарай жалғасты-

рады деп күтілуде. 

***

Бүгінгі күні, статистикалық деректерге сәйкес, Қа-

зақстан жастары көбінесе мынадай салаларда басым 
жұмыс жасайды, олар көтерме және бөлшектеп сату, 
көлік және мотоциклдерді жөндеу (16%), ауыл, орман 
және балық шаруашылығы (15,5%), өндірістік (11,2%), 

сонымен қатар білім саласы (10,6%). Ел ішінде Жастар 

жұмыссыздығының деңгейі 4,2% құрайды, бұл 2015 
жылдың дәл осындай мезгілінде 0,3% төмен көрсет-

6 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР

ДЫҢ ӘЛЕУМЕТ

ТІК – ЭК

ОНОМИКА

ЛЫҚ Ж

АҒДАЙЫ

93

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

кішті құрайды ( 2015 жылдың дәл осындай мезгілін-
де — 4,5%). Сандық есепте 2016 жылдың екінші тоқ-

санында жұмыссыз жастар саны 95,6 мың адамды 

құрады.

Жастар (29 жасқа дейінгі ҚР азаматтары) мемле-

кеттік басқару саласында өте аз жұмыс жасайды. Қа-
зақстанда 91 330 мемлекеттік қызметкер болса, олар-
дың құрамындағы жастар саны — 10 548 қызметкер, 
бұл көрсеткіш 11,5% -ды құрайды.Осыған қарамастан, 

10 548 жас мемлекеттік қызметкердің тек 2 адамы «А» 

корпусында (Саяси мемлекеттік қызметкерлер) қыз-
мет жасаса, қалған 10 546 жас мемлекеттік қызметкер 

«Б» корпусында (Әкімшілік мемлекеттік қызметкер-

лер) қызмет істейді. 2013 жылмен 2016 жыл арасын-

дағы мемлекеттік қызметкерлер саны ішінде жастар 
үлесі екі есеге 21 946 адамнан — 10 546 адамға дейін 
қысқартылған* [* 2016 жылдың 1 қаңтарындағы ҚР 
мемлекетті қызмет жұмыстары бойынша Министр-

ліктің деректері].

Жұмыспен  қамтуды  өсіруге,  әлеуметтендіру-

ге, кәсіби өсуге, мемлекеттің әлеуметтік-экономи-
калық дамуына қатысуға бағытталған «Жасыл Ел»,  

«Дипломмен  ауылға»,  «Мәңгілік  ел  жастары —  

индустрияға», «Жастардың кадрлік резерві» жобала-
рын жүзеге асыруда жастар белсенді түрде қатысуда.

Жастар арасындағы ең көп таралған мәселелердің 

бірі тұрғын үй мәселесі болып саналады. Бұл мәселе-
мен көбінесе жас отбасылары кездеседі. Мемлекеттің 

жастарды қолдаудағы ең қажетті түрі тұрғын үй алуға 
көмек беру.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.  Программа «Жасыл Ел» реализуется в полном 

объеме - глава Комитета лесного и охотни-

чьего хозяйства МСХ РК Е.Нысанбаев / http://

www.kazinform.kz/kz/programma-zhasyl-el-
realizuetsya-v-polnom-ob-eme-glava-komiteta-
lesnogo-i-ohotnich-ego-hozyaystva-msh-rk-e-
nysanbaev_a2306740

2.  Молодежный кадровый резерв / http://rezerv.

kz/ru/about/info/

3.  Национальный доклад о состоянии и разви-

тии системы образования Республики Казах-
стан, 2015 год

4.  http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1200002012/links

5.  h t t p : / / e g o v . k z / w p s / p o r t a l /

Content?contentPath=/egovcontent/house/
buy_sell_rent/article/molodaya_semya&lang=ru

6.  http://otyrar.kz/2014/10/kak-poluchit-zhile-po-

programme-molodaya-semya/

7.  http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1100000316

Саяси-

қоғамдық 

процестердегі 

жастар

7 Т

АР

АУ

7 Т

АР

АУ

САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ПР

ОЦЕСТЕР

ДЕГІ Ж

АСТ

АР

95

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

 7.1. 

 ЖАСТАРДЫҢ ЕЛДІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ 

МЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ 

САЯСИ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ ӨМІРІНЕ 

ҚАТЫСУЫ

Қазіргі Қазақстан жастарының саяси бағасы мен 

саясатқа қатысу деңгейі қандай? Бұл сұрақ пікірталас- 
тар туындатары хақ. Бұл сұрақ төңірегінде сарапшы-
лар пікірі әртүрлі, тіпті екіге жарылады. Ең алдымен, 

Қазақстан жастарының әлеуметтік-демографиялық 

сипаттамасымен қатар, ел саясатына көзқарасы мен 
оған араласуын бағалауы бойынша да әртекті екен-

дігін атап өткен жөн. Басым бір бөлігі, өмірге кон-

формистік көзқарасы, саясатқа қызығушылығының 
төмен дәрежесінің нәтижесінде бүгінгі күні жастар 
саясатқа елеулі ықпал етуде шарасыздықты мойында-

уымен ерекшеленеді. Олармен салыстырғанда азырақ 

бөлігі саясатқа саналы көзқарасы, елде болып жатқан 
үдерістерді өзгертуге құлшынысы арқылы ерекше-
ленеді. Бұл топ, көбінесе, қала жастары арасында 
кездеседі. Ықпал ету құралы ретінде қазіргі әлемдік 
трендке толығымен сай заманауи ақпараттық техно-
логияларды, әлеуметтік желілерді пайдаланады. Де-
генмен, олардың мобилизациялық мүмкіндіктерінің 
аса жоғары емес екендігін атап кетуге болады. 

Жастардың қоғамдық-саяси өмірге қатысуы, өз 

кезегінде индивидтің өз саяси мүдделерін білдіре 
алуына саяси жүйенің қаншалықты ашық және өмір-
дің бұл саласының қатардағы азаматтың мүдделеріне 
қаншалықты қызмет ете алатынының көрсеткіші бо-

лып табылады. 

Зерттеушілердің айтуынша, адам саясатқа неғұр-

лым аз қызықса, оның өрбуіне өз ықпалының төмен 
екенін сезінсе, саяси көзқарастары соғұрлым қа-
лыптаспаған, тұрақсыз, нәтижесінде елдің әлеумет-
тік-саяси болмысынан оқшаулануы әбден мүмкін. 
Оқшаулану, өз кезегінде, жастардың өздері өмір сүріп 
өз мүмкіндіктерін жүзеге асырып отырған қоғамда өз-

7.1 Сурет

 

Қоғамның саяси өміріне қатысу деңгейлері

дерін пайдасыз, маңызсыз деп сезіне отырып, басқа 

сыртқы және жүйеден тыс ұйымдарға бой ұруына 

ықпал етуі мүмкін. Қазіргі таңда, Қазақстанда өткізіл-
ген зерттеулер көрсетіп отырғандай, еліміздің жастары 

өз елі үшін барынша қызмет ету қажеттілігін сезініп 
отыр [1].

Қазіргі ақпараттық технологиялар ғасырында,  

жастардың саяси және азаматтық араласу нысаны 

елеулі өзгеріске ұшырады. Бұқаралық қатысу жастар-

дың саяси және азаматтық бастамаларының даму 
дәрежесін көрсететін жалғыз фактор емес. Қатысудың 
дәстүрлі түрлерімен қатар, алдыңғы қатарға белгілі бір 
дәрежеде саясиландырумен сипатталатын түрлі бей-
ресми қозғалыстарға қатысу, түрлі субмәдениеттерді 
дамыту сияқты жүріс-тұрыс үлгілері шығуда. Сонымен 
қатар, әңгіме, сөзсіз, заманауи байланыс құралдары 
арқасында күшті мобилизациялық мүмкіндігі бар 
және ел өміріне елеулі өзгеріс енгізе алатын белсен-
ділер туралы болып отыр. 

 Жастардың қоғамның саяси өміріне араласуын, 

бірінші кезекте, жастардың саяси-мәдени сипатта-
масы. Өз кезегінде, саяси мәдениет объективті саяси 
процестерді қабылдау мен тиісті қорытынды шыға-

ру нәтижесінде қалыптасады. Қазақстанның күрделі 

әлеуметтік-экономикалық трансформациялық кезеңі 
сол уақытта өскен қазіргі жастардың көзқарастары 
мен ұстанымдарына, сөзсіз, ықпал етпей қойма-
ды. Бұл тұрғыда, Қазақстанның қазіргі жастарының  
саяси  мәдениеті  айтарлықтай  қарама-қайшы 
болып  табылады.  Міндетті  түрде  ескерерлік 
тағы  бір  фактор,  ол  -  елдегі  жастардың  біртек-
ті еместігі, олардың ұстанымдары жас ерекшелік-
тері  мен  тұратын  мекеніне  (ауыл  және  қала  жа-
стары, қалаға пайда табуға келген жастар) және 
қызметпен  қамтылуына  (жұмыс  істейтін  жастар, 
кәсіпкер жастар және студент жастар) байланысты  
болып отыр. Бұл тікелей жастардың белгілі бір топ-
тары, олардың саясатқа қызығушылық деңгейі, саяси 

Индивидтің  саясаттағы  шынайы  атқарған 

әрекеті, оның саяси өмірге (сайлау науқанда-

рындағы кандидаттар мен партияларды қол-

дауға  бағытталған  белсенді  әрекеті;  митинг-

тер мен шерулерге қатысу, мүдделес партия, 

топ шараларына қатысу)іс жүзінде араласуы

Өз елінің тағдыры үшін жауапкершілікті сезіну, 

саяси үрдістер, оқиғаларға саналы қызығушы-

лығы,  саяси  өмірді  үнемі  жаңарту  қажеттілігі, 

саяси талдау дербестігі мен жеке дара шешім 

қабылдау. Түрлі азаматтық бастамалар азамат-

тық қатысудың сыртқы формасы болып табы-

лады. 

Азаматтық қатысу

Саяси қатысу

7 Т

АР

АУ

САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ПР

ОЦЕСТЕР

ДЕГІ Ж

АСТ

АР

96

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

өмірге араласу дәрежесі, өмірлік мәселелерді шешу-

дегі мемлекеттің рөлі туралы түрлі ұстанымдары арқы-

лы бір-бірінен ерекшеленуінен көрінеді.

Елде жүзеге асып отырған саясатқа қызығушылығы 

мен жүзеге асып отырған мемлелкеттік бағдарла-
малар туралы ақпараттануы жастардың саналы қы-
зығушылығы, олардың қоғам мен мемлекетті рацио- 
налды-сыни қабылдай алуы саяси және азаматтық 
қатысуының негізгі көрсеткіші болып табылады. Са-
яси қатысудың белсенді әрі шынайы формасы белгілі 
бір қоғамдық құрылымдар қызметіне қатысу арқылы 
жеке және қоғамдық мүддеге қатысты шешімді шыға-
рып, оны жүзеге асыруға ықпал етуге ұмтылу болып 

табылады. Қазіргі таңда, саяси қатысудың дәстүрлі 
формасымен қатар, күшті мобилизациялық қуаты 
бар ақпараттық кеңістіктегі қызметтер, блогерлердің 

қызметі кең тараған. 

Жастардың саясатқа 
қызығушылығының деңгейі 
Жастардың елде жүргізіліп отырған саясатына де-

ген қызығушылығына қатысты «Мемлекеттік жастар 

саясатының жағдайы: қажеттіліктер мен әлеуметтік 
тәжірибелер» атты ҒЗО «Жастар» 2016 жылы жүргізген 

зерттеуі орынды (сурет. 7.2). 

Әлемдегі саясат пен жаңалықтар туралы ақпарат 

алудың негізгі көздері теледидар (89,2%), ғаламтор 
(60,5%), отбасылық әңгімелер (33,1%), сондай-ақ 
туысқандар мен достармен әңгіме (16%) болып отыр. 

Саяси ақпарат алудың көзі ретінде әлеуметтік желілер 

жастар арасында өте аз бөлігі, сұралушылардың 10% 

ғана қолданылады. Ғаламтор, радио, әлеуметтік 

желілер саяси ақпарат көзі ретінде қала жастарының 

арасында кең тараса, ауыл жастары теледидар мен 
күнделікті газеттерге көбірек қызығушылық танытқан 
(сурет 7.3) [1].

Жергілікті атқарушы органдар жастар мен жастар 

ұйымдарын қолдап, дамыту үшін ұйымдастыратын 
жастарға ақпараттық кеңес берумен айналысатын 
жастар ақпараттық орталықтарының қызметі туралы 
Қазақстан жастары толық ақпараттанбаған. Мысалы, 

әртүрлі дәрежедегі Жастар ақпараттық орталықтары-
ның жұмысы туралы сұралған жастардың 31,8% біледі. 
Аталмыш ұйым туралы жартысынан көбі (57,7%) біл-
мейді (сурет 7.4). 

Қазіргі жастардың Жастар ақпараттық орталығы 

тарапынан қандай көмек қалайтынына келсек, ең қа-

жеттілері жастарды еңбекпен қамту (49%), қолжетімді 

баспана бағдарламасына қатысу (43,9%), жоғарғы 
білім алу (27,8%), кәсіпкерлікті дамыту (25,9%) және 
т.б. болып табылады (7.5 сурет).

Осылайша, Қазақстан жастарының басым бөлігі 

қазіргі таңда елдің саяси өміріне аса қызығушылық 

танытпайды. Жастардың 10%, яғни саяси ақпарат көзі 

ретінде әлеуметтік желілерді пайдаланатындар, жаңа 

технологиялар арқылы елдің саяси өміріне ықпал ету-

ге тырысып жатқандар жастардың белсенді сегменті 
болып табылады. Яғни, саяси қатысудың дәстүрлі емес 

7 Т

АР

АУ

САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ПР

ОЦЕСТЕР

ДЕГІ Ж

АСТ

АР

97

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

7.4 Сурет 

Сіз тұратын қала/облыстағы 

Жастар ақпараттық орталықтары туралы білесіз 

бе? (%-бен)

ДЕРЕККӨЗ: ЖАСТАРДАН ЖҮРГІЗІЛГЕН ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ СҰРАУ 

НӘТИЖЕЛЕРІ (ҒЗО «ЖАСТАР» МӘЛІМЕТІ БОЙЫНША)

%

Ия, білемін. Жастар ақпараттық орталығының 

қызметіне жүгінгенмін

5,1

Ия, Жастар ақпараттық орталығының қыз-

меті туралы білемін, бірақ ешқашан жүгінген 

емеспін

13,0

Ол туралы естігенім бар

13,7

Жастар ақпараттық орталығының қызметі 

туралы ештеңе білмеймін

57,7

Жауап беруге қиналамын

10,6

7.5 Сурет

Жастар ақпараттық орталығынан қандай көмек 

немесе қызмет алуды қалар едіңіз? (%-бен) [3].

ДЕРЕККӨЗ: ЖАСТАРДАН ЖҮРГІЗІЛГЕН ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ СҰРАУ 

НӘТИЖЕЛЕРІ (ҒЗО «ЖАСТАР» МӘЛІМЕТІ БОЙЫНША)

%

Жастарды еңбекпен қамтамасыз ету және 

жұмысқа орналастыруға көмек

49,0

Қолжетімді баспана бағдарламасына қатысуға 

көмек

43,9

Жоғарғы білім алуға көмек

27,8

Жастар арасында кәсіпкерлікті дамытуға 

ықпал ету

25,9

Мәдени, бос уақытты ұйымдастыруға көмек

17,5

Техникалық, кәсіптік білім алуға көмектесу

13,4

Заңгер, құқыққорғаушының көмегі

12,7

Психолог, әлеуметтік жұмысшының көмегі

10,7

Басқа (соқырлар үшін Браер пернелері бар 

компютерлер, спортпен айналысуға көмек, 

көп балалы отбасыларға көмек және т.б.)

0,6

Жауап бруге қиналамын

12,6

нысандарын пайдаланғанымен, оларды елдің саяси 
процесінің белсенді қатысушыларының қатарына 
жатқызуға болады.

Сонымен қатар, еңбекпен қамту мен тұрғын үй 

мәселесі ел жастары үшін негізгі мәселе екендігін 

ескерсек, Қазақстан жастары елдегі жүргізіліп отырған 
саясатқа рационалды көзқарасымен ерекшеленіп, ең 
алдымен, олардың жеке мүдделеріне қатысты бағдар-
ламалар мен саясатқа қызығатыны анық.

Қазақстан жастарының саяси және 

азаматтық қатысу деңгейі 
Жастардың саяси және азаматтық қатысуының 

кең таралған нысандарын анықтау үшін 2016 жыл-
дың үшінші ширегінде Қазақстан жастары арасында 
жүргізілген әлеуметтанулық зерттеу нәтижелерін қа-
растырайық. Алынған мәліметтерге сай, Қазақстан жа-

старының басым бөлігі саяси партиялар мен қоғамдық 
бірлестіктерге мүше емес. Қазақстан жастарының тек 
15,3% жүйелі түрде волонтерлік қызметпен айналы-
сады.

«Елдің саяси өмірінде қазақстандық жастардың 

рөлі қандай?» деген сұраққа сұралушылардың 48,4% 
немесе екеуінің бірі олардың елдің саяси өміріне 
қатысуы сайлауда дауыс берумен байланысты деп 
жауап берген. Саяси қатысудың басқа нысандарын-
да, сұралғандардың пікірінше, жастар маңызды рөл 

атқармайды.

2015 жылы Эберт қорының бастамасымен Қа-

зақстанда жүргізілген сұрау нәтижесі бойынша, сая-

си және азаматтық бастамаларға қатысудың бүгінде 

жастар үшін маңыздылығы басымдылық емес, қайта 
керісінше болып отыр. Респонденттердің ішінде са-
ясатпен айналысып, азаматтық бастамаларға қаты-

су «маңызды емес» деп есептейтіндер 45,9% құраса, 

«мүлде маңызды емес» дейтіндер 35,5% құраған.

Күнде 

дерлік

Аптасына 

бір реттен 

кем емес

Айына 

бір реттен 

кем емес

Жылына 

бірнеше рет 

және одан 

да сирек

Ешқашан

Жауап 

беруге 

қинала-

мын

Волонтерлік қызметпен 

(адамдарға, жануарларға көмек, 

қоршаған ортаны қорғау және 

т.б.) айналысасыз 

6,6

8,7

9,2

19,0

55,6

1,1

Қоғамдық бірлестіктер қызметіне 

қатысасыз

2,4

6,6

6,0

11,2

73,1

1,0

Саяси партия қызметіне қатыса-

сыз

1,2

4,9

4,6

8,6

79,9

1,0

Шіркеуге барып, діни жоралғы-

ларды орындайсыз

1,3

8,5

12,6

22,6

53,5

1,7

7.6 Сурет

Келесі айтылғандармен келісесіз бе жоқ па?

ДЕРЕККӨЗ: ЖАСТАРДАН ЖҮРГІЗІЛГЕН ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ СҰРАУ НӘТИЖЕЛЕРІ (ҒЗО «ЖАСТАР» МӘЛІМЕТІ БОЙЫНША)

7 Т

АР

АУ

САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ПР

ОЦЕСТЕР

ДЕГІ Ж

АСТ

АР

98

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

7.7 Сурет

«Қалай ойлайсыз, Қазақстанның саяси өмірінде 

жастар қандай рөл ойнайды?» деген сұраққа 

берілген жауаптар үлесі (%-бен) [3].

ДЕРЕККӨЗ: ЖАСТАРДАН ЖҮРГІЗІЛГЕН ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ СҰРАУ 

НӘТИЖЕЛЕРІ (ҒЗО «ЖАСТАР» МӘЛІМЕТІ БОЙЫНША)

ҚОСЫНДЫСЫ 100% ШЫҚПАЙДЫ,СЕБЕБІ РЕСПОНДЕНТТЕРГЕ 

ЖАУАПТАРДЫҢ БІРНЕШЕ НҰСҚАСЫН ТАҢДАУ ҰСЫНЫЛҒАН

%

Сайлауда дауыс беруге белсенді қатысады

48,4

Мемлекеттік жастар ұйымдары мен бір-

лестіктеріне қатысады

22,3

Түрлі қоғамдық ұйымдар мен саяси партия-

лар арқылы саясатқа ықпал етеді

21,7

Мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі 

басқару органдарында жұмыс істейді

15,7

Мемлекеттік жастар саясатын жүргізуге 

ықпал етеді

15,5

Митингіге, қарсылық шараларына қатысады

13,2

Өз қатарларымен соқтығыстар мен 

тәртіпсіздіктерге қатысады

4,6

Елдің саяси өміріне ықпал етпейді

15,8

Жауап беруге қиналамын

8,7

2016 жылы жүргізілген зерттеу жастар арасын-

дағы жастардың саясатқа ықпал етіп, билікті жүзе-
ге асыра алу мүмкіндігіне қанағаттанбайтындығын 
білдірген. Жастар арасында сұралғандардың тек 
21% жастардың Қазақстандағы саясатты жүргізу-
ге мүмкіндігі жоғары екендігін көрсеткен. 39% бұл 
мүмкіндіктері  шектеулі  деп  бағалаған.  Сұралған  
жастардың үштен бір бөлігі жастардың ықпалын  
әлсіз не Қазақстан саясатын қалыптастыруда ешқан-
дай ықпалы жоқ деп есептейді [3].

Жас ұрпақтың саяси ұстанымдары мен көзқарас-

тарына келсек, олар қарама-қайшы сипатталады. Өз 

күшімен отбасына сүйенетіндер 35,8% құраса, патер-
налистік ұстаныммен ерекшеленіп, көмекті мемле-
кеттен күтетіндер 46,4% құраған. Көзқарастарында 

«оңшылдарға» тән ұстанымдар кездесетін, сондай-ақ 

кеңестік құндылықтан толықтай бас тартпаған «бейта-
раптар» жастардың жалпы құрамындағы респондент-

тердің 17,8% құраған. Тиісінше, Қазақстан жастарының 
басым бөлігі жеке мәселені шешуде мемлекетке иек 
артудың жоғары деңгейімен ерекшеленеді.

Осылайша, қазақстандық жастар бір-бірінен аза-

маттық және саяси мәселелермен қатар, халық мәсе-

лесін шешудегі мемлекеттің рөлі қандай болу керектігі 
бойынша да айтарлықтай ерекшеленеді. 

Көпшілігі саясат пен елдің саяси дамуына деген 

әлсіз қызығушылығымен, саяси қатысу формасына 
араласуының төмен деңгейімен сипатталады. Мұн-
дай жүріс-тұрысты белгілі бір дәрежеде жастар өз-
деріне маңыздылығы бойынша жұмыспен қамту, білім 
алу, тұрғын үймен байланысты міндеттерді алдыңғы 

7.8 Сурет

«Қазақстандағы саясаттың қалыптасуына 

қатысу және оған ықпал ету мүмкіндігін қалай 

бағалайсыз?» деген сұраққа берілген жауаптар 

(%-бен)

 Барлық жастар

 NEET

21

39

24

10,9

5,1

19,8

35,5

29,9

10,2

4,6

қатарға қояды. Сондықтан, бір жағынан, жастардың 

саясатқа қызығушылығының төмендігін алғашқы қа-

жеттіліктермен қамтамасыз ету мәселелерінің өткір 

болуымен тығыз байланысты. Жастардың қатысуының 
төмен деңгейінің тағы бір себебі, олардың Қазақстан-
дағы саяси қатысудың дәстүрлі механизмдерінің 
тиімділігіне, елде болып жатқан жағдайларға ықпал 
ету мүмкіндігіне сенімсіздігі болып табылады. Яғни, ел 

жастарының басым бөлігі саяси оқшауланудың белгілі 

бір деңгейімен сипатталады деуге болады.

Солай бола тұра, қазіргі таңда, Қазақстан жаста-

рының елдің саяси өміріне қатысу ниеті бүгінгі саяси 
және азаматтық бастамаларға қатысудың шынайы 
деңгейінен жоғары. Бұл деректің маңызы зор, өй-

ткені жоғары қажеттілік жағдайында жастардың өз 

мемлекетіне тиесілік пен пайдалылық сезімінің бол-
мауы жастардың деструктивті ұйымдарға бет бұруы, 

Өте үлкен әсер

Кейбір әсері бар

Ешқандай әсері жоқ

Жауап беруге қиналамын

Әлсіз әсері

ДЕРЕККӨЗ: ЖАСТАРДАН ЖҮРГІЗІЛГЕН ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ СҰРАУ 

НӘТИЖЕЛЕРІ (ҒЗО «ЖАСТАР» МӘЛІМЕТІ БОЙЫНША)

7 Т

АР

АУ

САЯСИ-ҚОҒАМДЫҚ ПР

ОЦЕСТЕР

ДЕГІ Ж

АСТ

АР

99

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

олардың психологиялық көңіл-күйінің бұзылуы, на-

шар әлеуметтік хал-ахуалды сезіну сияқты көптеген 
жағымсыз салдарға апарып соғуы мүмкін. Зерттеу- 
шілер көрсеткендей, жастар белсенділігі, олардың 
азаматтық және өмірлік ұстанымдары, мемлекеттік 
шешімдерге ықпал ету құлшынысы — мемлекеттік 
қауіпсіздік кепілі [4].

Бұл контексте жастар неге және қалай ықпал ету 

керек екендігін түсінбегенде саяси коммуникация мен 
қатысу арналардың жетіспеушілігі қосымша мәселе 
болып табылады. Әлеуметтік мәселелерді шешуге 
ықпал ету барысына араласудың шынайы механиз-
мдері мен арналары туралы көзқарастың болмауы 

елдің көпшілік жастарында өзінің қажетсіздігі мен  

керексіздік сезімін тудырады. 

Өз саяси көзқарастарын жаңа ақпараттық тех-

нологиялар  арқылы  таратып,  жүзеге  асыратын 
жастарды  ерекше  атап  өткен  жөн.  Бұл  контекс-

те әңгіме, өзін-өзі жүзеге асыруда мүмкіндіктері 

жоғары қала жастары туралы болмақ. Олардың 

ел саясатына көбірек араласуына Қазақстан қала-
ларындағы ғаламторға қолжетімділік пен оның са-

пасы әсер етеді. Ауыл жастарында ондай мүмкіндік 
айтарлықтай төмен. Яғни жастардың бұл тобы үшін 
заманауи байланыс құралдары елдің саяси өміріне 

елеулі ықпал етуге мүмкіндік беретін құрал болып 
табылады. Дегенмен, елдің 90% жастары үшін әлеу- 

меттік желілер ақпарат көзі болып табылмайтынын 

ескерсек, бүгінгі таңда жастардың бұл тобының мо-
билизациялық мүмкіндігінің жоғары еместігін баса 
айтуға болады. 

Бұл контекстегі әңгіме жастардың әлеуметтік және 

саяси қатысуы үшін инфрақұрылымды дайындау 

қажеттілігі турасында болып отыр. Бұл мәселе ба-

сымдылыққа ие және орталық билік деңгейінде шешілуі 

қажет. Мәселе жергілікті жастар орталығы, оларды қар-
жыландыру деңгейі, ең бастысы олардың қызметінің 
айқындылығы мен тиімділігі туралы болып отыр. 

Қоғамдық дамудың күрделі мәселелерін талқылау 

барысына бұқаралық институттар арқылы жастар-
ды тарту қажет, сондай-ақ оны орталық деңгейінде 
ғана емес, жергілікті деңгейде де ұйымдастыру қажет. 

Қызмет бағыттарының бірі ретінде жас таланттар-
ды анықтап, қолдау болатын халықаралық жастар 

форумын мысал ретінде көрсетуге болады. Мұндай 
форумдар жастар белсенділігін дамыту алаңына айна-
луымен қатар, азаматтық қоғам институттары арқылы 
аймақтық мәселелердің шешіміне де ықпал етуге мүм-

кіндік береді. Бұл мәселеде ресми келісті артта қалды-
рып, форумдарды жоғары деңгейде ұйымдастыруға 
мүмкіндік берсе, ел жастарының ел үшін пайдалы әрі 

олардың пікірі маңызды екеніне сезініп, өз күшіне 
сенімі артар еді.

Қазақстан жастарының саяси және азаматтық қа-

тысу жолдары туралы ақпараттануының төмендігі үл-

кен мәселе болып отыр. Сондықтан жастар арасында 
құқықтар мен міндеттер туралы, елдегі саяси өмірге 

тікелей ықпал етудің мүмкін жолдары туралы ақпарат-
ты тарату маңызды. Осылайша, азаматтық тәрбиелеу, 
әлеуметтік-саяси белсенділікті тәрбиелеу маңызды бо-
лып табылады. Осы орайда Ұлыбритания тәжірибесі 

қызықты. Онда 2002 жылдан бастап, мектеп бағдар-

ламасының бір бөлігі ретінде азаматтық тәрбиелеу 

курсы енгізілген.

 

 7.2. 

 ЖАСТАРДЫҢ НАРАЗЫЛЫҚ 

БЕЛСЕНДІЛІГІ

Зерттеушілер пікіріне сай, наразылық белсен-

діліктің негізгі көрсеткіштері: наразылық әрекет-

терінің  саналылығы;  акцияларға  қатысу  жиілігі; 
өткізілетін акция көлемі; наразылық шарасына өз-

гелерді тарту; мемлекеттік билік органы қызметіне, 

саяси-құқықтық  мәдениет  деңгейіне  қанағаттан  
баушылық [5].

2016 жылдың соңында «Мемлекеттік жастар саяса-

тының жағдайы: қажеттіліктері мен әлеуметтік тәжіри-
белер» мәселесі бойынша ҒЗО «Жастар» жүргізген 

зерттеу нәтижелері бойынша, жастар арасындағы 
наразылық потенциалдары төмен. Сұралғандардың 
басым бөлігі, дәлірек айтқанда, 72,5% тұрғылықты 
жерінде наразылық акцияларының орын алу мүм-
кіндігі жоқ не жоқтың қасы екендігін көрсеткен. 
32,4% тұрғылықты жерінде наразылық акциялары-
ның орын алмайтынына толықтай сенім білдірген. 
Сұралғандардың 13,2% берген бағасына сенімсіз 
және ондай акция болуы мүмкін деген. Тек 4,8% 
бұқаралық наразылықтар болуы мүмкіндігін алға 

тартқан (7.9 сурет).

Аймақтар  бойынша  наразылық  акциясының 

орын  алу  мүмкіндігі  жоғары  деп  өз  елді  мекен-

дерін Қызылорда («бар» және «бар болса, керек»  
жауаптарының қосындысы 50,6% құраған), Жамбыл 
(43,8%), Қарағанды (28,4%), Атырау (27,9%) облыс- 

тарының тұрғындарын көрсеткен (сурет 7.10).

Әрине, тек әлеуметтанулық зерттеу нәтижелері 

арқылы жоғары не төмен наразылық әлеуеті туралы 
қорытынды жасауға болмайды. Наразылықтар объек-
тивті және субъективті факторлар әсерінен пайда бо-
лары белгілі. Бұл — мемлекеттік билік органдарына 
сенім дәрежесі және аталмыш аймақтардағы жастар-
дың әлеуметтік хал-ахуалы, қатысу формасы және 
қоғамдық-саяси қозғалыс белсенділігінің дәрежесі. 
Осы орайда, тек жоғарыда көрсетілген облыстарда 
ғана емес, елде толығымен диструктивті наразылық 
белсенділігін төмендету шараларының тиімді жүйесі 
қажет.

Жастардың өмірге қанағаттанушылық деңгейі 

наразылық  әлеуетінің  маңызды  факторы  болып 

табылады.  2016  жылдың  үшінші  ширегінде  ҒЗО