Национальный доклад «Молодежь Казахстана – 2016» - часть 4

4 Т

АР

АУ

Ж

АС ҰРПАҚТЫҢ ДЕНСАУ

ЛЫҒЫ МЕН Б

ОС У

АҚЫТЫ

52

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

4.14 сурет

Өңірлер бойынша мүмкіндігі шектеулі жастардың дене шынықтыру және спортпен тұрақты 

айналысатын жастардың саны 

438

67

567

104

1761

1015

1187

1134

306

1795

365

572

754

1204

440

430

608

420

633

268

1009

336

859

1290

181

1639

200

494

621

1366

551

1264

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫМӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ СПОРТ МИНИСТРЛІГІ

 2016 жыл 

 2015 жыл

ОҚО

СҚО

БҚО

Жамбыл облысы

Атырау облысы

Алматы облысы

Ақтөбе облысы

Ақмола облысы

Алматы қ.

Астана қ.

ШҚО

Павлодар облысы

Манғыстау облысы

Қостанай облысы

Қызылорда облысы

Қарағанды облысы

4 Т

АР

АУ

Ж

АС ҰРПАҚТЫҢ ДЕНСАУ

ЛЫҒЫ МЕН Б

ОС У

АҚЫТЫ

53

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

4.15 сурет

Өңірлер бойынша ұлттық спорттың түрімен машықтанушы жастардың саны

2244

1666

51855

7800

12345

5260

9348

14845

42045

10534

9928

30150

9768

46566

9902

13979

2027

1600

47410

6593

12129

4460

8498

14669

42032

10496

8475

30020

9417

46210

8971

12779

ДЕРЕККӨЗІ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫМӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ СПОРТ МИНИСТРЛІГІ

 2016 жыл 

 2015 жыл

ОҚО

СҚО

БҚО

Жамбыл облысы

Атырау облысы

Алматы облысы

Ақтөбе облысы

Ақмола облысы

Алматы қ.

Астана қ.

ШҚО

Павлодар облысы

Манғыстау облысы

Қостанай облысы

Қызылорда облысы

Қарағанды облысы

4 Т

АР

АУ

Ж

АС ҰРПАҚТЫҢ ДЕНСАУ

ЛЫҒЫ МЕН Б

ОС У

АҚЫТЫ

54

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

 4.3. 

 

ЖАСТАРДЫҢ БОС УАҚЫТЫ

Демалыс, жеке тұлғаның әлеуметтік-мәдени қажет-

тіліктерінің негізі болып, өзін-өзі іске асыру және өзін-
өзі сәйкестендіру, рухани және дене қасиеттерінің 
өрісін дамыту үшін бос уақыттың құрылымдық эле-

менті болып табылады.

Қазіргі жастардың қалыптасуы елдегі әлеуметтік-

экономикалық өзгерістермен байланысты болған-
дықтан олар өздерінің бос уақытын, идеологиясыз 

өздерінше ұйымдастырып өткізеді.Оларға ұсынылып 
отырған көңіл көтеру, демалыс базасы, араласу сияқты 

жаңа мүмкіндіктер бос уақытты тиімді пайдалануға 
жағдай жасайды.

Нарықтық эконмиканың нәтижесі мәдени орта-

лықтардың жеке меншіктің қолына өтуіне себеп бол-

ды, сөйтіп жастардың мүддесі жартылай ескерусіз қал-
ды. Жастардың басым бөлігінің осындай орталықтарға 
баруына қаражат жетіспеушілігі қосымша қиындық 

туындатып отыр.

Бос уақыттың көп болуы, оны тиімді жұмсай алмау 

жастар арасында түрлі мәселелерді туындатуда. 

Сондықтан, жастардың шығармашылық әлеуетінің 

жүзеге асуын дамыту, бос уақытын тиімді өткізуін рет-

теуді қалыптастырудың маңыздылығы артып отыр.

Қазақстандық жастардың бос уақытты ұйымдас- 

тыру мәселесінің өзектілігі, олар өздерінің бос уақы-
тында қарапайым немесе дәстүрлі деп атауға тура 

келетін бос уақыттың түрлерімен: теледидар қарау 

4.16 сурет

Бос уақыттың түрлері

ЖАСТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ САУАЛНАМА НӘТИЖЕЛЕРІ («ЖАСТАР» ҒЗО ДЕРЕКТЕРІ БОЙЫНША)

10,7

15

25,3

25,3

60,7

82,9

83,5

94,9

96,5

97,4

(96,5%), достармен кездесу (96,5%), музыка тыңдау 
(94,9%), желідегі қатынас (83,5%), веб-тораптарға кіру 
(82,9%) өткізеді. Яғни бұл жерде бос уақытты үйде өт-
кізу туралы айтылған. 

Жастардың  көпшілігі  әлеуметтік  желілерде  

қарым-қатынас жасау үшін ғаламтор желісін пайда-

ланғанды дұрыс санайды.

Жастар әлдеқайда аз кітап оқиды (60,7%), мұражай, 

театр мен көрмеге (25,3%), музыкалық концерт, фести-

вальдарға барады (34,5%) (4.16.сурет).

Үйден тыс белсенді қоғамдық және мәдени ша-

раларға қатысу, бос уақыттың пайдалы белгісі екенін 

айта кету керек. 

Жастардың көпшілігі күнделікті демалыс уақытта-

рын дәстүрлі (белсенді емес) үлгіні пайдаланып бос 
уақыттарын өткізеді.

Жастар, бос уақыттың белсенді формасы зияткер-

лік және мәдени даму шараларының (театрға, көрмеге, 

музейге, концерттерге) қызметін, айына бір немесе 
жылына бірнеше рет қолданады.

Жастар үшін бос уақытты үйде өткізу демалыс- 

тың ең тиімсіз жолы екенін атап өткен жөн.

Жастар бос уақытының басым бөлігін ғаламтор 

желісінде өткізетіндігі сауалнамаға берген жауаптар-
дан байқалады. 

4.17 суретте кестеде жастардың бос уақыт қыз-

метінің негізгі түрлері көрсетілген және және са-
уалнамаға жауап берген респонденттердің жар-

тысына  жуығы  күн  сайын  онлайн  байланыста 

саяси партия. іс- шараларына қатысамын

қоғам. бірлес. Іс -шараларына қатысамын

мұражай, театр, көрмеге барамын

концерттер

кітап оқимын

веб-сайттарға кіремін

онлайын байланыс

музыка тыңдаймын

достарыммен кездесемін

теледидар көремін

4 Т

АР

АУ

Ж

АС ҰРПАҚТЫҢ ДЕНСАУ

ЛЫҒЫ МЕН Б

ОС У

АҚЫТЫ

55

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

болатынын (59,5% -әлеуметтік желілер, форумдар) 

және (44,9%-веб-тораптарға) кіретінін айтқан.

Интернет желісі байланыстар үшін жаңа жағдайлар 

мен мүмкіндіктер жасауда. Жаңа интернет — техно-

логиялары тіл барьерін дамытып, барлық әлемдегі 
байланыс процессін барынша қысқартады. Әлеуметтік 

желілер — ең танымал коммуникациялық құралдар, 

4.17 сурет

Жастардың бос уақытын өткізуі

ЖАСТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ САУАЛНАМА НӘТИЖЕЛЕРІ («ЖАСТАР» ҒЗО ДЕРЕКТЕРІ БОЙЫНША)

Күн 

сайын

Кем деген-

де аптасы-

на бір рет

Айына 

бір реттен 

кем емес

Жылына 

бірнеше рет 

немесе одан 

кем

Ешқашан

Жауап 

беруге қи-

наламын

Достарыммен кездесемін

48,5

34,0

14,0

2,9

0,5

0,3

Теледидар қараймын

63,4

28,7

5,3

1,1

1,2

0,5

Музыка тыңдаймын

60,6

26,3

8,0

2,4

1,7

1,1

Музыкалық концертке, 

фестивальга барамын

5,2

8,5

20,8

32,9

31,5

1,2

Спорт. Дене шынықтыру. 

Фитнес айналысамын

19,2

32,5

16,4

11,3

19,5

1,2

Газет оқимын

9,4

28,6

21,5

14,8

25,1

0,7

Кітап оқимын

13,2

25,2

22,3

17,3

20,4

1,7

Интернет-сайтқа кіремін 

(әлеуметтік желіден басқасы)

44,9

27,3

10,7

3,9

12,2

1,1

Интернетте байланыс 

(әлеуметтік желі, форумдар)

59,5

18,0

6,0

3,8

11,6

1,3

Компьютерлік ойындар 

ойнаймын

16,3

17,9

13,3

13,5

37,8

1,3

Театр, музеи, көрмеге 

барамын

1,8

8,4

15,1

32,5

41,2

1,2

бар, мейрамхана, кафе, клуб, 

дискотекаға барамын

3,0

14,0

33,7

30,3

18,2

9,0

Шопингпен шұғылданам

3,5

15,8

38,9

21,0

19,2

1,8

болашақта нақты уақыт режиміндегі байланысты қуып 

жетуге мүмкіндік беретін болады.

Жастардың әлеуметтік желіде және форумда 

үздіксіз отыруы,олардың әлеуметтенуіне теріс әсер 

етеді. Интернетке- тәуелді болу жастар үшін өте қауіпті.

Жастар арасында танымал дәрежесі бойынша ал-

дыңғы орындарда тұрған әлеуметтік желілер «ВКон-

4.18 сурет

Жастар арасындағы әлеуметтік желілердің рейтингісі

ЖАСТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ САУАЛНАМА НӘТИЖЕЛЕРІ («ЖАСТАР» ҒЗО ДЕРЕКТЕРІ БОЙЫНША)

11.6

26.4

27.8

30.2

42.5

70.7

жеке парақшасы жоқ

«Однокласники»

«Facebook»

«Мой мир»

«Instagram»

«ВКонтакте»

4 Т

АР

АУ

Ж

АС ҰРПАҚТЫҢ ДЕНСАУ

ЛЫҒЫ МЕН Б

ОС У

АҚЫТЫ

56

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

4.1. кесте

Мәдени ойын-сауық мекемелерінің саны (оның ішінде жастарға арналған) 

(2016 жылдың бірінші жартысында жағдай бойынша)

ДЕРЕК КӨЗІ: ЖЕРГІЛІКТІ АТҚАРУШЫ БИЛІК ОРГАНДАРЫ

Облыс

Мәдени меке-

мелердіңжалпы 

саны

Мәде-

ниет үйі 

және 

Клуб

Кітапхана Мұра-

жай

Театр

Филар-

мония

Басқа-

лар

Ақмола обл.

666

271

379

11

2

1

1

Ақтөбе обл.

475

203

239

20

-

-

3

Алматы обл.

292

-

-

-

-

-

-

Атырау обл.

281

-

21

11

24

-

1

Шығыс-Қазақстан обл.

639

305

322

10

2

-

-

Жамбыл обл.

499

199

287

7

2

1

3

Батыс-Қазақстан обл.

695

275

396

17

2

-

5

Қарағанды обл.

267

-

-

-

-

-

-

Қызылорда обл.

394

172

209

11

1

1

-

Қостанай обл.

701

295

387

10

4

1

4

Маңғыстау обл.

118

-

-

-

-

-

-

Павлодар обл.

530

235

280

13

2

-

-

Солтүстік-Қазақстан обл.

589

240

317

12

3

1

16

Оңтүстік-Қазақстан обл.

730

254

423

25

8

1

19

Астана қ.

63

-

-

-

-

-

-

Алматы қ.

457

-

30

16

15

-

396

такте» (70,7%), «Instagram» (42,5%), «Мой мир» (30,2%), 

«Facebook» (27,8%), «Одноклассники» (26,4%). 

Жауап  берген  респонденттердің  11,6%-і  

әлеуметтік желілерде тіркелмеген, жеке парақшалары 
жоқ ( 4.18. сурет).

Жастардың бос уақытында белсенді емес түр-

лерінің басым болуы мәдени демалыс мекемелерінің 
санымен ешқандай да байланысты емес.

4.1. суретте Облыстар және Астана, Алматы қалала-

ры бойынша мәдени ойын-сауық мекемелерінің саны 
(оның ішінде жастарға арналған) берілген.

Мәдени және ойын-сауық мекемелерінің санының 

көп болғанына қарамастан олардың сапасына сауал-
намаға жауап берген Қазақстан жастарының жартысы 
(54,6%, олардың ішінен 14,1% — толық, 40,5% — ішіна-
ра) ғана қанағаттанған.

Қанағаттанбаған — 22,4% (қанағаттанбауы ықти-

малы — 17,2%, толық — 5,2) [3].

Осылайша, өзін-өзі жүзеге асыру үшін мүмкін-

діктердің артуынан және бос уақытты ұйымдастыру 
қызметінің алуандығынан көрінетін жастардың бос 
уақытын ұйымдастыру саласындағы оң тенденцияға 
қарамастан, жалпы жастардың әлеуметтік-мәдени 
жағдайы шығармашылық даму басымдылығы және 

өзін-өзі дамытудан айырылуымен сипатталып, жалпы 
алғанда екпін өз көңілін өзі көтеруге ауысқан. Қазіргі 

Қазақстан жастары арасында мәдени құндылықтар 

төмен, көбінесе енжарлық пен тұтынушылық мәде-

ниет басым. 

Осы  факторлардың  барлығы  жастардың  бос 

уақытын реттеу қажеттілігінің жетілгендігінің дәлелі.  
Жастармен жұмыс жасаудың жаңа әдістері мен қағи-
далары жастардың өз (тұлғалық маңызды) қажеттілік-

терін ескере отырып, бос уақытты ұйымдастыру (әлеу- 

меттік бағытталған қызмет) мәдениетінің анағұрлым 
жоғары деңгейінің қалыптасуына ықпал етуі қажет. 

4 Т

АР

АУ

Ж

АС ҰРПАҚТЫҢ ДЕНСАУ

ЛЫҒЫ МЕН Б

ОС У

АҚЫТЫ

57

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

Сонымен қатар, зерттеушілер көрсетіп отырғандай, 

бос уақытты ұйыдастырудың міндеті жастар девиант-
ты мінез-құлқының алдын алу үшін маңызды болып 
табылады. 

Бұл контексте маңызды міндет жастардың барлық 

санатының бос уақытын ұйымдастыруда тең мүмкін-

діктер жасау болып табылады. Бос уақытты ұйымда-

стыру саласын коммерцияландыру жастардың түрлі 
санаты арасындағы айырмашылықтың артуына ықпал 
етті.

Сондықтан, жастардың бос уақытын ұйымда-

стыру саласында жастардың бос уақытын реттеу  

жүйесін жаңартып, оның тиімділігін арттыру қажет-

тілігі айқын. Сондай-ақ, бос уақытты ұйымдастыра-
тын мекемелер мен жастарға арналған шаралар тар-
тымдылығына екпін жасау маңызды.

Жастарды әлеуметтік-мәдени шығармашылыққа 

және бос уақытты ұйымдастырудың әлеуметтік маңы-
зды шараларына ынталандыру кезеңінде әлеуметтік 
жарнама жағымды рөл атқарар еді. Себебі қазіргі 

таңда Қазақстан жастары арасында теледидар қарау 
бос уақытты өткізудің ең көп тараған түрі болып отыр. 

Ал үшінші кезеңде инфрақұрылымды дамыту 

маңызды, яғни жастардың шығармашылық дамуы-
на мәдени орта қалыптастырып, мәдени мекеме-

лер желісін кеңейтіп, олардың қолжетімділігін, са-

Сурет 4.20

Жастардың бос уақытын ұйымдастыру 

мәдениетін қалыптастыру

пасы мен тиімділігін арттыру арқылы жағдай жасау  
маңызды.

 Ал үшінші кезеңде инфрақұрылымды дамыту 

маңызды, яғни жастардың шығармашылық дамуы-
на мәдени орта қалыптастырып, мәдени мекемелер 
желісін кеңейтіп, олардың қолжетімділігін, сапасы мен 

тиімділігін арттыру арқылы жағдай жасау маңызды. 

***

Жастар эпидемиялық үрдістерге жылдам түсетін 

халықтың анағұрлым әлжуаз тобы. Жастар арасында 

әлеуметтік маңызды аурулардың көбеюіне әлеумет-
тік дезадаптация, гигиеналық білімнің төмен деңгейі, 
орта жағдайы себеп болады. 

Өткен жылмен салыстырғанда, 2015 жылы 14-28 

жас аралығындағы жастар арасында қатерлі ісік (он-
кологиялық патология) ауруы 2 есе жиі кездесті.

15-29 жас аралығында жастар арасында психо- 

активті заттарды қабылдау нәтижесінде пайда бола-
тын психикалық және жүріс-тұрыс бұзылуы аурулары 
өткен жылмен салыстырғанда төмендеу тенденциясы 
байқалды.15-29 жас аралығындағы ішімдікті қабыл-
дау нәтижесінде пайда болатын психикалық бұзылыс- 
тар мен жүріс-тұрыс бұзылуы аурулары есебінде 
тұрған жастар саны өткен жылмен салыстырғанда 
айтарлықтай, яғни 2014 жылғы 30013-тен 2015 жылы 
22689-ға төмендеді. Төмендеу тенденциясы барлық 

жас аралық топтарда байқалғанын ескерген жөн.

Статистикалық мәліметтерді талдау аймақтардың 

көбінде спортпен айналысатын жастар санының 
азайып бара жатқанын көрсетті. 

Кері  динамика  Қарағанды,  Ақтөбе,  Павло-

дар, Ақмола, Солтүстік Қазақстан және Маңғыстау  

облыстарында  байқалған.  Спортпен  айналыса-
тын жастар саны айтарлықтай Оңтүстік Қазақстан,  
Алматы облыстары мен Алматы қаласында байқалған. 

Бос уақытты ұйымдастыру мәселесінің өзектілігі 

қазақстандық  жастар  өз  уақыттарын  бос  уақыт-

ты өткізудің теледидар қарау (97,4%), достарымен 

кездесу (96,5%), әуен тыңдау (94,9%), ғаламторда  
шүйіркелесу (83,5%), ғаламтор сайттарын ақтару  

сияқты қарапайым түрлерін таңдағанда артады. 

Сонымен қатар, бос уақытты өткізудің енжар 

түрінің артуы мәдени-бос уақытты ұйымдастыру ме-

кемелерінің санымен корреляцияланбайды. 

Жастар бос уақытын ұйымдастырудағы жағымды 

тенденциялар, өзін-өзі жүзеге асыру мүмкіндіктерінің 

көбеюі және бос уақытын ұйымдастыру түрлерінің 
артуына қарамастан, жалпы жастардың әлеумет-

тік-мәдени жағдайы шығармашылық даму, өзін-өзі 

жетілдіру басымдықтарының жоғалуы мен екпіннің 
көңіл көтеруге бұрылуымен сипатталады. 

жастарды әлеуметтік-мәдени 

шығармашылыққа қатысуға 

ынталандыру

жастарды бос уақытты 

ұйымдастырудың әлеуметтік 

маңызды түрлеріне араластыру

жастардың бос уақытын 

ұйымдастыруды материалды-

техникалық, ұйымдастыру-әдістемелік 

және кадрлық қамтамасыз ету

4 Т

АР

АУ

Ж

АС ҰРПАҚТЫҢ ДЕНСАУ

ЛЫҒЫ МЕН Б

ОС У

АҚЫТЫ

58

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.  В Казахстане онкологические заболевания 

занимают второе место по смертности // 

http://www.zakon.kz/4773129-v-kazakhstane-
onkologicheskie.html

2.  Концепция  развития  физической  культу-

ры и спорта Республики Казахстан до 2025 
года — см.: Указ Президента Республики Казах-

стан от 11 января 2016 г. №168 «Об утвержде-

нии Концепции развития физической культуры 
и спорта Республики Казахстан до 2025 года» // 

http://adilet.zan.kz/rus/docs/U1600000168

3.  «Изучение общественно-политической си-

туации в молодежной среде» 3 квартал 2016 

года научно-исследовательский центр «Мо-

лодежь».

4.  Суртаев В.Я. Молодежный досуг как социаль-

но-педагогическое явление: Автореф. дис. 
д-ра пед. наук. — СПб.: СПбГАК, 1995. — 33 с. 

5.  Суртаев В.Я. Социология молодежного досуга 

/ В.Я. Суртаев. — СПб: Ростов н/Д.: Изд-во «Ге-

фест», 1998. — 224 с. 

6.  Суртаев В.Я. Молодежная культура. — СПб.: Пи-

тер, 1999. — 216 с.

Жастар 

өміріндегі 

білім мен 

ғылым

5 Т

АР

АУ

5 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР ӨМІРІНДЕГІ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМ

60

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

 5.1. 

 

БІЛІМ ЖҮЙЕСІНДЕ ЖАСТАРДЫҢ 

ҚҰҚЫҒЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДА: ҚОЛЖЕТІМДІЛІК, 

САПА, БІЛІМ САЛАСЫНДАҒЫ 

ИННОВАЦИЯНЫ ПАЙДАЛАНУ

Дүние жүзілік экономикалық форумының 2015-

2016 жылғы әлемдік бәсекелестік индексінде Қа-
зақстан әлемнің 140 елінің ішінде 42 орында орна-
ласқан. Білім беру мен ғылымның 12 индикаторының 
ішінен 8-і, оның ішінде білім беру жүйесі мен ғылы-
ми-зерттеу ұйымдарының сапасы, мектептердің ға-
ламторға қол жетімдігі, зерттеу және білім беру қыз-
меттерінің ашықтығы бойынша жетістікке жеткен.

Мың жылдық даму мақсаттарын орындаудағы 

еліміздің жетістігін ЮНЕСКО атап өтті. Білім беруді да-

мыту индексі бойынша Қазақстан көшбасшы он елдің 
қатарында. 

Білім беру — Біріккен Ұлттар Ұйымы Даму бағдар-

ламасының адами даму рейтингінің үш негізгі субъ-
ективті факторлардың бірі. 2015 жылы Қазақстан 
әлемнің 188 экономикасының арасында 56-шы орын 
алып, дамыған елдер қатарына енді. 

Ақпараттандыру мен жаһандану, ғылыми-техни-

каның өсіп-жетілу заманында білім әлеуеті жоғары 
әлеуметтік институттардың ең маңызды саласы болып 

саналады.Барлық көкейкесті сауалдарға жауап беруші 

және дұрыс ұйымдасқан әлеуметтік, экономикалық 
және саяси сұраныстар кешеніне ие болған білім жүйе- 

сі — қоғамның үйлесімді дамуына ықпал етеді. Білім 

жүйесі — Ұлттың қалыптасуының негізгі ресурстары-
ның бірі болып табылады.

Қазақстан  Республикасы  Президентінің  2016 

жылдың 1 наурызында №205 Үкімімен бекітілген 

«Қазақстан Республикасында білімді және ғылымды 

дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекет-

тік бағдарламасы» негізінде Қазақстанда білім жүйесі 

дамып, жүйелі түрде жетілдірілуде [1].

Орта білім 

Тұғыры биік Тәуелсіздік жылдарынан бастап Қа-

зақстан Республикасында орта білім берудің белгілі 
жүйесі, жаңаша талаптар дәуірі қалыптасып, маңыз-
ды жаңарудың өрісі кеңейе бастады. Заманауи табыс 
белгілеріне ие болу үшін әрбір азамат өз дағдылары 
мен құзыретін қалыптастыруы тиіс болды. Соның ішін-
де — қаржы, заңгерлік білім мен біліктілікті арттырып, 
белсенділік танытып, түрлі топтармен, топпен жұмыс 
жасай білуді қажет етті. ХХI ғасырдың басындағы бір-
ден-бір көкейкесті дағдылардың бірі — ақпараттық 

технологиялар саласындағы сауаттылық, сонымен 

қатар ақпарат ағынына бейімделу, ақпараттық техно-

логиялық жаңалықтың көлемін ұлғайту қажет еді.

Қазақстан Республикасының Статистика коми-

тетінің Ұлттық экономикалық министрлігінің мәліметіне 
сәйкес, 2015-2016 оқу жылының басында Респуб- 
ликада 7511 мектеп, сонымен қатар 7160-күндізгі жал-

пы білім беру мектептері жұмыс істей бастады. Оның 
ішіндегі — 1665 қалалық мектептер (23,3 пайыз), ауыл-

5.1 Сурет

2015-2016 оқу жылындағы жалпы білім беру 

мектептерінің күндізгі түрінің таралуы, %

 Бастауыш мектептер

 Негізгі мектептер

 Орта мектептер

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СТАТИСТИКА 

КОМИТЕТІНІҢ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ

12%

15%

73%

5 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР ӨМІРІНДЕГІ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМ

61

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

дық мектептер (76,7 пайыз).

Республика  көлеміндегі  бастауыш  мектеп-

тер саны 839 (12 пайыз), негізгі мектептер 1062  

(15  пайыз),  орта  мектеп  5259(73  пайыз)  [2].  
Қазақстандағы  2015-2016  оқу  жылында  жалпы  
білім  берудің  күндізгі  түрінің  таралуы  жөнінде  
5.1 суретте мәліметтері ұсынылды. 

2015-2016 оқу жылында орта мектептердегі жалпы 

оқушылар саны 2799,5 мың адам, алдыңғы оқу жы-
лына қарағанда көп, 114,4 мың көрсеткіш. Еліміздегі 
ауылдық мектептердің сандық басымдығына қарамай, 
оларда тек қана 47 пайыз оқушы үйренеді. (1317,9 мың 
адам). Ал қалалық мектептерде, тиісінше, 53 пайыз 
оқушы оқып үйренеді екен (1481,6 мың адам). 

Орта мектептерде 52,1% - пайыз қазақ тілінде оқы-

ту жүргізіледі, 18 пайыз орыс тілінде, ал 29,1 пайызы 
аралас тілді сипаттағы мектептерде оқытылады. 43 

мектепте (0,8 пайыз) өзге ұлттың тілдерінде оқытылып 
жүргізіледі (тәжік, өзбек т.б.) [2].

Соңғы он жыл ішіндегі жүргізілген талдауларға қа-

рағанда оқушылардың тілдік ортасы мен мемлекеттік 

тілге деген көзқарастарының өзгерген динамикасын 

көруге болады. Егер 2006-2007 оқу жылдарында мем-

лекеттік тілді білгісі келген оқушылар қатары 57,9 пайыз- 

ды құраған, ал 2015-2016 оқу жылдар аралығында бұл 
көрсеткіш 65,3 пайызға тең, яғни алдыңғыға қарағанда 

7,4 пайыз өскен. Орыс тілді оқушылар санының көр-

сеткіші, керісінше, 7,3 пайызға қысқарған. (38,3% - 31% 
төмен түскен). Өзге ұлт тілінде оқытылатындар саны 

5.1 Кесте — орта білімді қамтитын коэфиценттік 

жалпы деңгейі

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СТАТИСТИКА КОМИТЕТІНІҢ 

ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ

2000 жыл

2006 жыл

2015 жыл

Қазақстан 

Республи-

касы

91,35

102,30

103,78

Оның ішінде:
әйел

92,55

103,26

105,66

ер

90,18

101,41

101,98

соңғы 10 жыл ішінде сол бұрынғы деңгейінде қалған. 

(2006-2007жж. 3,8 пайыз, 2015-2016 жж. 3,7 пайыз).

Осылайша, мәліметтер көрсеткішімен, соңғы он 

жыл ішінде мемлекеттік тілдің ұстанған жолы айқын-
далып, деңгей-дәрежесі көтеріліп, мектеп оқушыла-
рының арасында қазақ тілін таңдап, оқығысы келетін-
дер саны артты.

Қазақстан Республикасы Статистика комитетінің 

Ұлттық экономикалық министрлігінің мәліметтеріне 
сүйенсек, бірден-бір көрсеткіш, еліміздегі білімнің 

қолжетімділігін сипаттайтын орта білімнің жалпы 
деңгейі артып, жасына қарамай, орта және орта білім 
берумен қатар, халықтың жалпы саны 11-17 жастағы 
жеткіншектер бірінші баспалдақты оқулармен қамты-

лып, мекемелерде техникалық және кәсіптік біліммен 
сусындай бастады. 

5.3 Сурет

Тілді оқытудағы оқушылар санын бөлудің 

динамикасы

 2015-2016 оқу жылы

 2006-2007 оқу жылы

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СТАТИСТИКА КОМИТЕТІНІҢ 

ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ

Қазақша

Орысша

Өзге ұлт тілдері тобы

65,3

57,9

38,3

3,8

31

3,7

5 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР ӨМІРІНДЕГІ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМ

62

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

Егерде соңғы 15 жылдың динамикалық көрсет-

кішіне талдау жасасақ, жалпы білімнің деңгейі өсіп 

отырғанын көруге болады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 30-ба-

бына сәйкес, азаматтарға мемлекеттік оқу орында-

рында тегін орта білім алуына кепілдік беріледі. Орта 

білім алу міндетті болып табылады.

2015-2016 оқу жылдары Республика бойынша 10 

күннен аса себепсіз сабақтан қалып, мектепке кел-
мейтін мектеп жасындағы 547 бала (0,1% оқыған-
дардың жалпы саны) анықталды. Іс-шаралар өткі-
зудің нәтижесінде 366 оқушы мектепке қайта келіп, 
ал 181 бала сабаққа қатыспайтын іс-әрекеттерін  
жалғастыруда (26 аз қамтылған балалар және 104  
қолайсыз отбасы,0-тергеуде,59-іздеуде,62-оқығысы 
келмейді,56-көші-қон),соның ішінде 131 бала 10 күн-
нен аса себепсіз сабақтан қайта қалған [3].

Білім сапасының негізгі индикаторлық көрсет- 

кіштерінің бірі ҰБТ болып саналады. Ұлттық бірыңғай 

тестілеу - жалпы орта білім беру мекемелерінде, 

жоғары және орта кәсіптік білім берудегі қабылдау 

емтихандарымен қатар жүретін оқытудың қорытын-

ды аттестациялау нысандарының бірі. Қазақстанда 
2003 жылдан бастап орта мектепті бітірушілермен ҰБТ  

тапсырылады.

2016 жылдың Ұлттық бірыңғай тестілеуге 84079 

адам қатысқан, оның ішінде мектеп бітірушілер 69,4 
пайызды құраған, сонымен қатар қазақ тілділер саны 

- 61739 адам (73,4пайыз), орыс тілділері — 22340 адам 

(26,6 пайыз). Ең төменгі сатыдағы өтпеген бітірушілер 

саны-14252 (16,95 пайыз), соның ішінде — 10267-і қа-

зақ тілді оқыту және 3985-і орыс тілділер. Бес пәннен 

100 баллдан жоғары жинаған 16565 бітірушілер болды 

(19,7 пайыз) [7].

Қосымша алған білімдерінің негізінде балалар-

дың сапалы білім алудағы таңдауын қамтамасыз ету, 

отбасы мен балалардың әлеуметтік-экономикалық 

көкейкесті мәселелері шешіліп, жалпы қоғамда қал-
пына келтіру мүмкіндігі туар еді. Қосымша білім беру 

- оқыту мен тәрбиенің үдерісі, оқушы мен тәрбиеле-

нушінің мақсатын, жан-жақты қалауын, қанағаттануын 
қамтамасыз етеді [8,252 б].

Қазақстан Республикасының білім және ғылым 

Министрлігінің мәліметі бойынша, 2015-2016 оқу 
жылы Қазақстанда 860 қосымша білім беру меке-
мелері іске асуда. 2015 жылы қосымша білім беруді 
қамту, яғни қосымша білім беру мекемелерінің және 
мектеп ішіндегі үйірмелер 1700573 баланы қам-

тыды (61,9% барлық балалар саны), 2014 жылмен  
салыстырғанда 109849 бала артық. Жалпы білім  
беру мектептерінде спорт секцияларының түрі кеңей-
тіліп, спорт ойындарының түрлері көбейтілді. 2015-

2016 оқу жылы 35 мыңнан астам спорт түлерінің сек-
циялары қызмет көрсетуде.

Балаларға арналған әлеуметтік қолдау 

2016 жылдың 9 ай ішінде Қазақстан Республи-

касы Білім және ғылым министрлігі Балалардың 
құқықтарын қорғау комитетінің мәліметтері бойынша,  
20 кәмелетке толмағандар бейімдеу орталықтары 
бар,оның ішінде 13-орталық облыстан, 5-Астана,  
Алматы, Семей, Жезқазған, Теміртау қалалары және  
2-аудан орталығынан (Зыряновск ауданы және Шығыс 
Қазақстан облысы Ридер қаласы).

Осы кезеңде,кәмелетке толмағандардың істері 

жөніндегі орталыққа 5107 кәмелетке толмағандар 

орналастырылды, соның ішінде 776-і ата-анасының 

қарауынсыз қалғандар, 4137-сі қадағалаусыз және 
панасыз қалғандар, 108-і арнайы білім беретін ұй-
ымдарға жіберілген девиантты мінез-құлықтылар, 

86-сы өмірдің қиыншылық сәттеріне тап болған кәме-

летке толмағандар (5.4 сурет).

Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығы-

на түскен 4998 бала орналстырылды: оның 4218 
жасөспірімі - жанұяларға берілді, балалар үйі мен 
жетім балалар үйіне жіберілген, ата-анасының қа-
рауынсыз қалғандары - 508, 86-қорғаншылыққа 
берілген, потранаттыққа-23 бала, арнайы мектеп-
ке - 97 жіберілген, басқа облыстардағы кәмелетке 

толмағандарды бейімдеу орталықтарына - 34, басқа 

мемлекеттердегі сол сияқты ұйымдарға жіберілгені - 9, 
қонақжай отбасына - 23 бала жіберілген. 

Кәмелетке толмағандар бейімделу орталықта-

рында кеңес берудің 20-сы, психологиялық, анықта-
малық-ақпараттық қамтамасыз етуге бағыттталған 

отбасын қолдау бойынша қызметтер, әлеуметтік және 

құқықтық көмек орталықтары болып табылады.

2016 жылдың 9 ай ішінде мониторинг қызмет-

терінің жанұяны қолдау қызметі ұйымдастырылған, 

215 ата-ана мен 418 кәмелетке толмағандар құжат-

тарды рәсімдеуге, 2 ата-ана жұмысқа орналастыруға, 
4-кәмелетке толмаған, 11 ата-ана және 73 кәмелетке 
толмаған арнайы білім беру құрылғыда, 1843 ата-ана 

мен 1542 балаға құқықтық кеңестер беріліп, көмек 
көрсетілді. Ата-ананың қомқорынсыз қалған, 97 оқу 

орны және 58 ұйым жетім балалар үшін 298 отбасына 

жолсапарлар жүзеге асырылды.

5.2 Кесте. Соңғы 5 жылдағы ҰБТ көрсеткіші 

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СТАТИСТИКА 

КОМИТЕТІНІҢ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ

Жыл

Орташа балл ҰБТ

2012

70,9

2013

74,5

2014

76,9

2015

79,4

2016

81,2

5 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР ӨМІРІНДЕГІ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМ

63

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

Жетім-балалар мен ата-анасының қамқорынсыз 

қалған балалар 1303 (2015 жылы - 813), қазақстан-
дық азаматтардың отбасылар қорғаншылыққа және 
қамқоршылыққа - 330 (2015 жылы - 381), патронат-

тық тәрбиеге - 192 (2015 жылы - 177), бала асырап 
алу - 172 (2015 жылы - 255), өз отбасына 609 бала 

қайтарылды.

2016 жылдың 9 ай ішінде жетім-балалар мен  

ата-ананың қамқорынсыз қалған балаларға арнал- 
ған 4 мекеме жабылды: «Үміт» балалар үйі (Қараған-
ды облысы), Раев атындағы Көкпекті балалар үйі,  

«Семей  қаласының  №3  балалар  үйі»  (Шығыс- 

Қазақстан облысы), Ақмола балалар үйі. Кәмелетке 

толмағандардың бейімделу орталығындағы жетім- 
балалар  мен  ата-ананың  қамқорынсыз  қалған  
балаларға арналған 2 мекеме қайта ұйымдастырылды: 

«Достық», «Светоч» жетімдер үйі (Шығыс-Қазақстан 

облысы) [3].

Қазақтанда білім жүйесін жетілдірудің басым 

бағыттарының бірі дарынды балаларды қолдау бо-
лып табылады. Егерде 2013 жылы Қазақстан бойын-
ша дарынды балаларға арналған мектептер саны 99 
болса, 2014 жылы 104 мектеп, ал 2016 жылы елімізде 
дарынды балаларға арналға арнайы 122 мамандан- 
дырылған білім ошақтарын ашуда «Дарын» мектебінің 
желісін көбейту көзделуде [4].

Қазақстан Республикасының білім және ғылым ми-

нистрлігінің мәліметі бойынша, 2014 жылдың соңында 

осы санаттағы балалар саны 141952 бала немесе 2,8% 

жалпы тұрғындардың 18 жасқа дейінгілері. Оның ішін-
де - мектеп жасындағылар - 66,4 пайыз, яғни 94256 

бала. Білімді жетілдірудің Мемлекеттік бағдарламасы-
ның негізінде, инклюзивті тәжірибе арқылы «енгізіл-
ген білімнің» қағидасына сәйкес, балалар кедергісіз 
аймақта оқытылып және тиісті педагогикалық қолда-

уға ие болады [5, 57 б]. Қазақстан Республикасы Білім 
және ғылым министрілігінің мәліметтеріне сәйкес 
2015 жылы даму мүмкінділігі шектеулі балалардың 

саны 141 952 құрайды (2014 ж. — 138 513). 

Қазақстан Республикасында мүмкіндігі шектеулі 

балаларға арналған 100 арнайы мектеп, 38 арнайы 
балабақша, 55 психологиялық-медико-педагогикалық 
кеңестер, 142 психологиялық-педагогтық түзетулер, 
13 реабилитациялық орталықтар, 734 логопедттық 
пункттар қызмет көрсетеді [6; 5, 58 б].

Техникалық және кәсіптік білім
Техникалық және кәсіптік білім берудің жүйесі 

еліміздің экономикасының өсуі мен еңбек нарығының 

қажеттілігін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. 
Қазақстан Республикасында 2015-2016 оқу жылдары 

807 техникалық және кәсіптік мекемелер жұмыс істеді. 

Алдыңғы жылмен салыстырғанда олардың саны 13 
бірлікке өскен немесе 1,6 пайыз.

Қазақстанның 807 мекемесінде техникалық және 

кәсіптік білім берудің 777 күндізгі бөлімі, 399-сырт-

тай бөлімі жұмыс жасайды. Техникалық және кәсіптік 
білім беру мекемелерінің 638-і (79,1 пайызы) қала-

да, 169-ы (20,9 пайызы) ауылдық жерде орналасқан. 
Қазақстанның техникалық және кәсіптік білім беру 
құрылымдары 799 бірлікпен (99 пайыз) колледж,  
4 (0,5 пайыз) училищелері, 4 (0,5 пайыз) жоғарғы  

техникалық мектептері ұсынылған.

2015-2016 оқу жылы техникалық және кәсіптік 

білім беру қызметімен жалпы білім алушылар саны 
498965 адамды құрады, оның ішінде 238,2 мыңы  
немесе 47,7 пайызы - әйелдер [9].

2015-2016 оқу жылы техникалық және кәсіптік 

білім берудегі қаладағы оқушылар саны 450301 
адамды (90,2%), ауылда - 48664 адамды (9,8%) құрады.

Ал техникалық және кәсіптік білім берудің күндіз-

гі бөлімі бойынша 2015-2016 оқу жылы 422395 адам 
(84,6%) , кешкі формада - 3233 адам (0,6%), ал сырттай 

оқытуға - 73337 адам (14,8%).

2015-2016 оқу жылы техникалық және кәсіптік 

білім беруде 183 мамандыққа және 463 біліктілікке 
оқыту жүргізілді. 55,4 пайыз оқытылуда немесе 294,3 
мың адам техниалық, технологиялық, ауылшаруашы-
лық мамандығымен оқытылып, қамтамасыз етілді.

2016 жылы техникалық және кәсіптік мекемелер-

ден білім алған бітірушілер саны 165946 адам, соның 
ішіндегі 129729-ы күндізгі бөлімде білім алғандар.  
Күндіз  бітіргендердің  93,2  мың  адамы  (71,8%) 
жұмыспен қамтылған, ал 14,1 мың адамы (8,5%) оқу-

ларын жоғары оқу орындары мен колледждерде одан 
әрі жалғастырған.

2015-2016 оқу жылы Республикада техникалық 

және кәсіптік мекемелерде 37489 ұстаз қамтылып, 
5623 кәсіптік білім беру шеберлері, жалпы оқы-

тушылардың арасында 73,4% ерекше әйел ұстаздар, 

кәсіптік білім беру саласында өз ісінің шебері санала-

тын - 45,0% оқытушы қызмет атқарады [9].

Жоғары білім 
Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика 

министрлігі Статистика коммитетінің мәліметіне сай, 
2015 жылы Қазақстанда жоғары және жоғары оқудан 
кейінгі білім беру саласында білім беру қызметін 125 
жоғары оқу орны жүзеге асырған. 

2015 жылы Қазақстан Республикасында 83 уни-

верситет, 21 академия, 19 институт және оларға 

теңестірілген білім беру ұйымдары, 2 Ұлттық зерттеу 

университеті қызмет атқарған. 

2015-2016 оқу жылының басында 374181 адам 

(81,4%) университетте, 27154 адам (5,9 %) академияда, 
35417 адам (7,7%) институттар мен оларға теңестіріл-
ген ұйымдарда, 22617 адам (4,9%) ұлттық жоғары оқу 

орнында оқып жатқан.

Оқушылар құрамын бакалавриат бағдарлама-

сы бойынша — 459 369 адам, магистратура бойын-

5 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР ӨМІРІНДЕГІ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМ

64

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

5.3 кесте

Оқу нысаны бойынша студенттер сананың 

үлестірілуі (2015-2016 оқу жылы)

ДЕРЕКӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА 

МИНИСТРЛІГІНІҢ СТАТИСТИКА КОМИТЕТІ

Оқу нысаны бойынша студенттер сананың 

үлестірілуі
Мемлекеттік білім гранттары-

ның есебінен

128 536

28,0%

Мемлекеттік білім беру тапсы-

рысы есебінен

9242

2%

Оқыту қызметін сатып алу 

есебінен

316 338

68,0%

Білім алып жатқан студент жастардың елдері  

бойынша  үлесі  келесідей:  448540  білім  алушы 
(97,6%) — Қазақстан  азаматтары,  6865  адам 
(1,5%) — ТМД азаматтары, 3964 адам (0,9%) — алыс 
шетелдерден келген азаматтар.

Квота бойынша білім алып жатқан студенттер  

сипаттамасын талдау қатысушылар арасында жеңіл-

діктер бойынша білім алып жатқандардың келесідей 

санын көрсетті: соғысқа қатысушылары мен мүм-

кіндігі шектеулі жандар үшін жеңілдіктер мен кепіл-
діктер бойынша 5 адам, 18 жастан асқан І және  

ІІ топтағы мүмкіндігі шектеулі жандар саны — 622, 18 

жасқа дейінгі бала күнінен мүгедектер мен мүгедек 

балалар саны — 380, жетім және қорғаушысынан 
айырылған студенттер саны — 2259, ауыл жастары 
қатарынан шыққан студенттер саны — 59989, ұлты 
қазақ, бірақ азаматтығы қазақстандық емес студент-
тер саны — 2587. 

Қазақстан жоғары оқу орындарындағы оқытушы 

профессорлық құрамының саны 40 844 адамды құра-
ды (2013 жылы — 41 635, 2014 жылы - 40 320). Сонымен  
қатар, ЖОО-ның ғылыми дәрежесі бар ОПҚ (оқы-

тушы-профессорлық құрам) саны әлі де аз және ол 

50,4 % құрап отыр. Тек 2% ғана PhD доктор дәрежесі 

бар [11].

Қазақстандық ЖОО-дар әлемдік рейтингтерге 

белсенді қатысады. QS рейтингіндегі әлемдік мықты 

университеттерді бағалау алты қағидаға негізделеді:

1. Академиялық абыройы 40%;

2. Жұмыс берушілар арасындағы абыройы 10%;
3. Оқытушы құрамның студенттерге қатынасын-

дағы саны 20%;

4. Дәйексөз келтіру индексі 20%;

5. Шетелдік студент үлесі 5%;
6. Шетелдік оқытушы үлесі 5%;
QS WUR рейтингінде 2016 жылы 8 қазақстандық 

университет көрсетілген.

Рейтингтің «үздік үш жүз» мықты университет 

қатарына әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 2015 жылмен 

салыстырғанда 39 позицияға көтеріліп, 236 орынды 

иеленсе, «үздік төрт жүздікке» Л.Н.Гумилев атындағы 
Еуразия ұлттық университеті 26 позицияға көтеріліп, 

ша — 29 882 адам, PhD докторантура бойынша — 2 
288 адамды құраған. 

Бұл ретте, бакалаврдың 7,4%, магистранттардың 

22,4%, докторанттардың 25,6% мемлекеттік тапсырыс 
бойынша оқыса, қалған студенттер ақылы негізде 
білім алуда. 

Студенттердің жалпы санынан 78% (358233 адам) 

күдізгі бөлімде, 30214 адам (6,6 %) кешкі бөлімде, 

70922 адам (15,4 %) сырттай оқу бөлімінде оқыған. 

Жоғары оқу орнында барлық білім алып жатқан-

дар құрамынан 216879 адам (47,2%) мемлекет мен-
шігіндегі, 236700 (51,5%) жеке меншіктегі, 5790 адам 
(1,5%) шетел меншігіндегі ЖОО-да білім алып жатқан.

Көрсетілген мерзімдегі оқу тілі бойынша сту-

денттердің  үлес  салмағына  сәйкес,  287  899 
адам  (62,7%) — мемлекеттік  тілде,  157  357  адам 
(34,2%) — орысша, 13 932 (3%) — ағылшынша, 60 
(0,01%) — қытайша, 36 (0,007%) — немісше, 85 (0,083 
%) — арабша оқыған [10].

Қазақстандық студенттер негізінен (68,9%) ақы-

лы  негізде  оқиды.  Қазақстан  Республикасының  
Ұлттық экономика министрлігі Статистика комми-
тетінің мәліметіне орай, 2015-2016 оқу жылында  
студенттердің 28% (128536 адам) мемлекеттік білім 

гранттарының есебінен тегін білім алған. 

5 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР ӨМІРІНДЕГІ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМ

65

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

345 орынды иеленді. Қ.Сәтпаев атындағы ҚазҰТУ көр-

сеткіштерін 74% жақсартып, «үздік 411-420» қатары-

нан табылды. Абай атындағы ҚазҰПУ 100 позицияға 
көтеріліп, «Үздік 501-550» арасынан шықты, «601-650 
үздікке» М.Әуезов атындағы ОҚМУ, «651-700 үздік-
ке» ҚБТУ, «701+ үздікке» Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ, 
Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ кірді.

5000 үздік әлемдік ЖОО қатарына бес қазақстан-

дық ЖОО кірген. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ — 2011, 
Қ.И.Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық 
зерттеу университеті — 2253, Л.Н. Гумилев атындағы 
Еуразия ұлттық университеті — 2721, С.Д. Асфен-
дияров атындағы Қазақ ұлттық медициналық уни-
верситет — 3110, С.Торайғыров атындағы Павлодар 
мемлекеттік университеті — 3822 және Қарағанды 
мемлекеттік техникалық университеті — 4706 орын-
дарға табан тіреген.

Жоғары оқудан кейінгі білім беру
2015-2016 оқу жылында Қазақстан Республика-

сында Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика 

министрлігі Статистика коммитетінің мәліметіне сай, 
жоғары оқудан кейінгі білім бойынша кадр даярлауға 
мемлекеттік тапсырыс көлемі келесідей: магистратура 

- 7 241 орын, PhD докторантура — 623 орын [11].

Магистратура бойынша оқитындардың жалпы 

саны 29882 адамды құрады. Олардың ішінде ғылыми 

педагогикалық бағдар бойынша - 21615 адам (72,3 %), 
кәсіптік бағдар бойынша — 8267 адам (27,7 %) білім 
алып жатыр. Қазақстан Республикасында магистрант-

тарды дайындау екі бағдар бойынша жүргізіледі: 
ғылыми педагогикалық (21 615 адам — 72,3%) және 

кәсіптік (8 267 адам — 27,7%). 

5.5 кесте. 

Дайындық бағдар бойынша магистратура 

студенттері санының үлестірілуі 

(2015-2016 оқу жылы)

Оқу түрі/бөлім

Адам 

Үлесі (%)

Ғылыми және педагогика-

лық бағдар

21 615

72,3%

Кәсіптік бағдар 

8 267

27,7%

Барлығы 

29882

100%

Грантта оқитын магистранттар мен коммерциялық 

негізде оқитындар қатынасы 48,1% (грант) және 50,4% 
(оқыту қызметін сатып алу есебінен), оның ішінде 278 
магистрант (1%) мекеме есебінен оқыса, 552 маги-

странт 1,8% құрайтын шетелдік азаматтар. 

Қазақстанда докторантураның әлемдік ғылыми 

кеңістікте еркін бағдарлана алатын жас ғалымның 

сапалы жаңа форматын дайындауға бағытталған  

үлгісі жүзеге асуда. 

Жастар  (29  жасқа  толған  және  оған  дейінгі  

жастағы азаматтар) магистратурада білім алушылар-
дың 84,7% (25309 адам) докторантурада оқитындар-
дың 93,2 % (1135 адам), резидентура тыңдаушылары-
ның 93,2 % (2168 адам) құраған.

Магистратурада білім алып жатқандар саны ба-

сым мамандықтар: әлеуметтік ғылымдар, экономи-

ка және бизнес — 24,6%, техникалық ғылымдар мен  

технологиялар — 24,1%, білім беру — 16,2%, құқық - 
10,5%.

Докторантурада оқитындардың жалпы саны 2288 

адамды құраса, олардың арасындағы әйелдер саны 
1394 адамды, яғни 60,9% құраған. 

5.4 кесте

Қазақстандық ЖОО-ның QS World University 

Ranking жүйесіндегі орны

ИСТОЧНИК: HTTP://WWW.TOPUNIVERSITIES.COM/

2016 

жылғы 

орны

2015 

жылғы 

орны

ЖОО атауы

236

275

әл-Фараби атындағы Қазақ 

ұлттық университеті

345

371

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия 

ұлттық университеті

411-420

551-600

Қ.Сәтпаев атындағы ҚазҰТУ

501-550

601-650

Абай атындағы ҚазҰПУ

601-650

701+

М.Әуезов атындағы ОҚМУ

651-700

701+

ҚБТУ

701+

701+

Бөкетов атындағы ҚарМУ

701+

701+

Абылай хан атындағы 

ҚазХҚжӘТУ

-

701+

С.Сейфуллин атындағы Қазақ 

агро-техникалық университеті

5 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР ӨМІРІНДЕГІ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМ

66

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

2015 жылы докторантураны 533 адам бітірсе, 

олардың ішінде 175 адам немесе 32,8% диссерта-

ция қорғады. Докторантура бойынша білім алып 
жатқандар саны басым мамандықтар: техникалық 
ғылымдар мен технологиялар — 26,4%, әлеуметтік  
ғылымдар, экономика және бизнес — 15,1%, жараты-

лыс ғылымдары — 9,7% [12].

Академиялық ұтқырлық
Қазіргі әлемде болып жатқан түбегейлі өзгерістер 

білім беру жүйесіне зор ықпал ететін интеграциялық 
үрдістерді құрайды. Түрлі елдердің білім беру стан-
дарттарының үйлесімінен көрінетін ашық әлемдік 
кеңістік құрылуда. Қазақстандық жоғары білімнің 
қазіргі уақыттағы міндеттерінің бірі білім беруді  
модернизациялау, білім қолжетімділігін, сапасын 

және тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Аталмыш 
мақсаттарға жетуге көп жағдайда академиялық 
ұтқырлық қолқабыс болады. Білім алушыларға  

арналған мемлекеттік бюджет есебінен сыртқы 

ұтқырлық бағдарламасы алғаш рет 2011 жылы ба-

сталды. 

2015 жылы Қазақстанның 48 ЖОО-да академиялық 

ұтқырлық бағдарламасын жүзеге асыру үшін мемле-

кеттік бюджеттен 725789,160 мың тенге бөлінді.

5.7 кесте. 

Академиялық ұтқырлық бағдарламасын 

мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландыру 

динамикасы (мың. теңге)

2014

2015

Бюджеттік қаржы көлемі

629748,0

725789,2

2015 жылы АҚШ, Еуропа және Оңтүстік-Шығыс 

Азия ЖОО-нда академиялық ұтқырлық бағдарламасы 

бойынша 909 адам (алдыңғы жылмен салыстырғанда 
13% артық) білім алған. Оқу мерзімі бір семестрден 
кем болмаған. Оның ішінде Еуропада — 840 адам 
(92,4%), АҚШ-та — 50 адам (5,5%), Оңтүстік-Шығыс 
Азияда — 19 адам (2,1%) білім алған.

Білім саласындағы инновацияның 
қолданылуы

Заманауи қоғамның дамуындағы басты фактордың 

бірі инновация болып табылады, яғни өмір үрдісіне 
инновациялық технологиялардың енгізілуі. Бүгін-
гі әлемдік экономика жағдайында елдің бәсекеге 
қабілеттілігін арттыру және дамыған 50 мемлекеттің 
қатарына ену үшін инновациялық кластердің дамуы 
негіз болып табылады.

Қазақстандағы инновацияның өндірістік процес-

сіне енгізудің 2015 жылғы жоспарында ең белсенді 
аудандары - Қостанай облысы, Астана қаласы, Шығыс 

Қазақстан және Қызылорда облыстары болып табы-

лады. Қазақстанның ұлттық инновациялық саясатын, 

инновациялық экономиканы жүзеге асыруда қабілетті, 
инновациялық жобаларды жасап, оларды жүзеге асы-
ратын білікті мамандарды дайындауды қамтамасыз 

ететін міндетті инновациялық білім жүйесін қалып- 
тастыру негіз болып табылады.

Қазақстан Республикасының білім жүйесіндегі ин-

новациялардың бірі - мектептердің 12 жылдық білім 
жүйесіне көшуі. Негізгі мақсаттары: балалардың 6  
жастан бастап білім алуы, жоғарғы оқу орындарын-
дағы жалпы білім беру бағдарламаларының санын 
қысқарту, жоғарғы оқу орындарының оқыту бағдар-

ламасын халықаралық стандартқа сәйкестендіру.

Еуропа Кеңесі Декларациясына (1992 ж.) сәйкес 

әлемдік білім кеңістігінде 136 мемлекетте соның 

ішінде АҚШ, Жапония, Германия, Франция сияқты да-
мыған мемлекеттерде 12 жылдық орта білім жүйесі 
жүзеге асады. ТМД мемлекеттерінің ішінде 12 жылдық 

білім алу жүйесін Беларусь, Украина, Өзбекстан және  

Балтық мемлекеттері таңдаған [13].

2016 жылдың 1 қыркүйегінен бастап еліміздегі 

12 жылдық білім алу жүйесіне барлық метептердегі 
1-сынып оқушыларына арналған бастауыш мектеп-
терге арналған 24 оқу бағдарламалары, негізгі және 

жоғарғы мектептерге арналған 84 оқу бағдарлама-

лары, 22 әдістемелік құрал және жалпы білім беретін 

мектептердегі мұғалімдерге арналған 31 ұсыныс  
құрастырылған [14].

«Жастар» ғылыми-зерттеу орталығының ұйым- 

дастыруымен 2016 жылдың 2-ші тоқсанында өткізіл-
ген «Жастар арасындағы қоғамдық-саяси жағдайды 
қарастыру» атты әлеуметтік зерттеу нәтижесі бойынша 

12 жылдық білім жүйесіне көшуді жастардың 21%-ы 

қолдады. Қолдаушылардың жалпы көрсеткіші 37,1% 
құрады. NEET (оқымайтын және жұмыс істемейтін 
жастар) санатындағылардың 65%-ы, жалпы жастар 

5.7 сурет

2014 - 2015 жж. мемлекеттік бюджет 

қаржыландыруы негізіндегі академиялық 

ұтұырлықтың динамикасы, адам

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА 

МИНИСТРЛІГІНІҢ СТАТИСТИКА КОМИТЕТІ

2014 жыл

2015 жыл

805

909

5 Т

АР

АУ

Ж

АСТ

АР ӨМІРІНДЕГІ БІЛІМ МЕН ҒЫЛЫМ

67

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

санатының 58,6%-ы 12 жылдық білім жүйесіне көшуді 

қолдамады.

Көптілді білім алу Қазақстанның білім жүйесін-

дегі  мерзімді  инновация  болып  табылады.  Бұл 
жаңалықтың өзектілігі экономикалық, мәдени және 

саяси  саладағы  интеграциядағы  жалпы  әлемдік  

үрдіспен анықталады. Көптілді білім алу, тіл құзіретіне 
қабілетті, халықаралық білім кеңістігінде және еңбек 
нарығында, мәдени байланысқа негізделетін қазақ тілі, 

орыс тілі, ағылшын тілін меңгеретін білікті, бәсекеге 

қабілетті мамандарды дайындауға бағытталған.

2016-2017 оқу жылынан бастау алған білімнің 

жаңа жүйесіне кезеңдеп көшу 2019 жылы аяқталады 
деп жоспарланған. 2019 жылдан бастап, мектептерде 
негізгі оқыту тіліне қарамастан, Қазақстан тарихын қа-
зақ тілінде, Дүниежүзі тарихын орыс тілінде оқыту қа-
растырылған. Жоғарғы сынып оқушыларына (10,11,12 

сынып оқушыларына) 2019 жылдан бастап химия, фи-

зика, информатика, биология сияқты 4 пәнді ағылшын 

тілінде оқыту көзделген. Барлық мектептерде қазақ тілі 

пәнінен бөлек, «Қазақстан тарихы» пәні қазақ тілінде 

оқытылады.

2016 жылдың соңына қарай біліктілікті арттыруға 

арналған арнайы курстарды 90 мың мұғалім, оның 

ішінде 67 мың мұғалім жаңа білім жүйесімен аяқтауы 
жоспарланған. Биология, химия, физика және инфор-
матика пәндерінен сабақ беретін 600 мұғалім 2016 
жылы ағылшын тілінің төрт айлық курсын аяқтауы тиіс. 

Көптілді білім беруді жүзеге асырудағы табысты 

мысал ретінде ағылшын тілінде сабақ беретін Назар-
баев Зияткерлік мектебін және Назарбаев Универси-

тетін айтуға болады. Бұл білім ордаларында сапалы 
білім жинау, еліміздегі жастардың зияткерлік және 

кәсіби тұрғыда өсуіне жол ашады.

2015 жылы  594 жас білікті мамандардың алғашқы 

түлектері бітіріп шықты (446 бакалавлармен 148  

магистрлер).

«Жастар» ғылыми-зерттеу орталығының ұйымда-

стыруымен 2016 жылдың 2-ші тоқсанында өткізілген 

«Жастар арасындағы қоғамдық-саяси жағдайды қа-

растыру» атты әлеуметтік зерттеу аясында Қазақстан 
Республикасы жастарының көптілді білім жүйесіне 
деген көзқарастары анықталған. Жастардың мек-

теп пәндерін үш тілде оқытуға байланысты пікірлері 
бөлінген. Сұралған жастардың негізгі санаты (49,1 %) 
осы жаңа жүйені қолдады. NEET (оқымайтын және 

жұмыс істемейтін жастар) санатындағылардың 52,3 
% қолдады. Бұл мәліметтер еліміздегі жастардың білім 

беру жүйесіне көптілді білім беру реформасын енгізуді 
қолдайтындарын көрсетеді. Алайда, қазіргі таңда бұл 

реформаны қолдамайтындардың саны дәл осындай 

болып тұрғаны алаңдатады.

Қазақстан Республикасында еліміздегі жалпы білім 

жүйесінің локомативі, инновация енгізудегі ерекше 

алаңы болып табылатын «Назарбаев Зияткерлік 

мектебі» жүйесі бар. «Назарбаев Зияткерлік мек-

тебі» (НЗМ) - халықаралық білім беру бағдарламала-

рын анықтау және енгізудегі тәжірибе алаңы болып  

табылады.

НЗМ негізінде зерттеулер, сараптама, анықтама, 

енгізу және білім берудің заманауи модельдері жүзеге 
асырылады. 2015 жылдың соңындағы нәтиже бойын-

ша 20 Зияткерлік мектепте 13448 оқушы білім алған. 
Олардың ішінде 818 оқушысы 1- 6 сынып аралығын-
дағы оқушылар және 12630 7-12 сынып оқушылары. 
2015-2016 жылы НЗМ-да білім алғандардың саны  
алдыңғы  жылмен  салыстырғанда  2002  оқушыға 
артқан. 20 мектептің ішінде 10 мектеп физика-матема-

тикалық бағытта, 9 мектеп химия-биология бағытында, 
бір мектеп Халықаралық Бакалавриат бағытында білім 
береді [15].

Көріп отырғанымыздай, Назарбаев Зиаткерлік 

мектептері жұмыс істегелі бері осындай мектептері 
бар аудандар мен білім алушылардың саны көбеюде.

2011-2012 жылы қабылданған Мемлекеттік білім 

беру бағдарламасына байланысты, Қазақстанда білім 
сапасының мониторингінің бір түрі болып табылатын 
оқудағы жетістіктердің сыртқы бағасы ОЖСБ енгізілді.

2015  жылы  ОЖСБ  қыркүйек  айының  9  мен  

14 қараша аралығында 46 жоғары оқу орнында  
өткізілді. 55093 студенттің ішінде 49654-і қатысты. 
Олардың ішінде күндізгі оқу бөлімінде 46631 адам, 
сыртқы оқу бөлімінде 3023 адам. 2015 жылы Респуб-
лика бойынша ОЖСБ нәтижесінің ортақ ұпайы 200 

ұпайдан 79 ұпайды құрады. (2014 ж. -81 ұпай); қазақ 

тілді бөлімнен - 78, орыс тілді бөлімнен - 80,8 [16].

Қазақстандағы жоғары білім сапасын бағалау  

жүйесінің  тиімділігін  қамтамасыз  ету  үшін  2015 
жылы ЖОО-ды аккредиттеудің ұлттық үлгісін енгізу 
жұмыстары жалғастырылды. Қазақстан Білім беру  

сапасын қамтамасыз етудің еуропалық реестрдің 

үкіметтік мүшесі болды. Акредиттеу органдарының 

ұлттық реестріне 10 аккредиттеу агенттігі кіреді, оның 
ішінде 2-і Қазақстаннан және 8-і шетелдік (3 — Герма-

ниялық, 1 — Австриялық, 3 — АҚШ, 1 — Ұлыбритания-

лық) ұйымдар. 

Ұлттық реестрге 10 аккредиттеу агенттігі кіреді:  

2 қазақстандық (БСҚҚТА, АРТА) және 8 шетелдік агент-

тік (ACQUIN, ASIIN, FIBAA, AQ Austria, ABET, ACBSP,  

MSA-CESS, IMaREST).

Қазақстандағы  ұлттық  институттық  аккредит- 

теуді Аккредиттеу және рейтингтің тәуелсіз агенттігі 

(АРТА) және Білім беру сапасын қамтамасыз етудегі  
қазақстандық  тәуелсіз  агентік  (БСҚҚТА)  жүзеге  
асырады. 

ҚР БҒМ Болон процесі және академиялық ұтқыр-

лық орталығының мәліметіне сай, 2015 жылы ұлт-
тық акредиттеу агенттіктерінен 73 ЖОО институттық 
акредиттелді, бұл барлық ЖОО-ның 64,2% құрайды, 
олардың ішінде: Ұлттық ЖОО — 8 (88%); мемлекеттік