Национальный доклад «Молодежь Казахстана – 2016» - часть 3

3 Т

АР

АУ

ҚАЗАҚСТ

АН РЕСПУБЛИКА

СЫНЫҢ ТӘУЕ

ЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТ

ТІК Ж

АСТ

АР САЯСА

ТЫ

36

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

дың мүмкіндігі төмендеді. адамдардың жасы өскен 

сайын жоғары білім алудың мүмкіндігінен ғана емес, 
тұрақты отбасылық өмірін де қалыптастыра алмай жа-
тады. Мұндай олқылықтың орнын нашақорлықтың 

және қылмыстың саны толықтырып отыр. Аталған 
жағдайды эксперттер «жай әрекеттегі экономикалық 

бомба» деп атады [7]. Жастардың мәселесі миграция-
лық араласуды қиындатып туғызып отыр. Оның ішінде 

Еуропаға орын ауыстыру кең орын алды. Мұның бар-

лығы саяси тұрақсыздыққа әкеліп соғады.

Жастардың жағдайын жақсарту олардың білім 

алуы мен еңбекке араласу және жұмыспен қамтылу 
перспективасын құруда кәсіби дайындығына және 
біліміне үнемі инвестиция құйып отыруды талап етеді. 

Жастар саясатын жүзеге асырудың көп деңгей-

лі жүйесі халықаралық ұйымдар мен жаһанданып 

жатқан әлем мемлекеттеріне жігіттер мен бойжет-
кендердің өзара әрекетін кеңейтуге, олардың этно-

саралық қатынасын нығайтуға, жастар жұмысын-

дағы жаңа тенденцияларды жеке тәжірибесі және 

ұлттық ерекшеліктерімен үйлестіруге, бір мемле-

кет шеңберінен тыс шығатын жастар саясаты үл-
гілерін сәтті дамытуға мүмкіндік береді. Өз кезегінде,  
жастар ынтымақтастығын белсенді ету — мемлекет-

тер, халықаралық құрылымдардың өзара әрекетін 

нығайтуға, олардың ұйымдасуының жетілуіне және 
әрекет нәтижелілігін жоғарылатуға жақсы алаң болып 

табылады.

Жастар саясатын жүзеге асырудың көп деңгей-

лі жүйесінің жұмыс жасауы үшін мемлекеттер, яғни  

жастар саясатының ұлттық деңгейінің рөлі өте маңыз- 
ды. Бұл қорытындыны былай дәлеледеуге болады: 
халықаралық және аймақтық деңгейлер шеңберін-
де ұлттық деңгей құрылымдарымен іс-шараларды 
жүзеге  асыру  мемлекеттердің  әлемдік  қауымда-

стыққа  интеграциялануы,  қоғам  өміріндегі  жа-
стар маңыздылығын ескере отырып, халықаралық  

ынтымақтастықты кеңейту негізінде орын алады. Бұл 
жастар ортасының ішкі құрамдас бөліктерін ғана 

емес, жалпы жастар саясаты деңгейлерін «байла-

ныстыратын» түрлі халықаралық ұйымдар, арнайы 
құрылымдар қызметін өзекті етеді. Сондықтан, мем-

лекет үшін принциптік барлық халықаралық актілерге 

жастар негізін қосу мақсатты қажеттілік. Саяси элита 
жастармен жұмыс жасай отырып, олардың келешек-
ке жұмыс жасайтынын және өз елдерінің ерекшелік-

теріне қарай жаһандық идеяларды белсенді пайдала-

натынын түсінуі қажет.

 

3.2.

 

 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ 

ТӘУЕЛСІЗДІГІН НЫҒАЙТУДА ЖАСТАР 

САЯСАТЫНЫҢ МАҢЫЗЫ МЕН РӨЛІ

Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар 

саясатының пайда болуына талдау жасайтын болсақ, 

25 жыл бойы Тәуелсіздік кезеңінде жастар арасын-
да ұлттық қызығушылықты ескере отырып, қызмет-

тің оңтайлы әдістері мен түрлерін, жас мемлекеттің 

жастар саясатын жүзеге асыруын, әлемдік қауымдас- 

тықта, аймағында, әсіресе кеңестік алаңында ерек-

шеліктерін іздеумен айналыстық деген сипаттамаға 

сай келеді. Қазақстандағы мемлекеттік жастар туралы 

Бірінші заң КСРО-ның құлауына аз қалған шақта 1991 
жылы қабылданған еді.

Қазақстандық мемлекеттің қалыптасуымен бір-

ге жүретін реформаларда жастарға ерекше көңіл 
бөлінеді.Олар, ең біріншіден, халықтың барлық топта-
рына қарағанда барлық жаңашылдықты,өзгерістерді 

сезінгіш, ел дамуындаөзіне бастама алуға дайын тұра-
тын тобы. Сонымен қоса, Қазақстан жастарының басым 
бөлігі- Тәуелсіздікпен құрдас. «Жастар» ғылыми-зерт-
теу орталығының «Мемлекеттік жастар саясатының 

жағдайы: қажеттіліктер және әлеуметтік тәжірибе» 

атты әлеуметтік зерттеулерде респонденттерінің көбі  

Қазақстандағы реформа еліміздің жастарының да-
муына бағытталған екендігіне сенімді [8].

Жастардың орны бөлек және адами капитал-

ды толтыру және жақсарту деген сұраққа да со-

лар жауап бере алады. ЭБДҰ елдерінің стандарты 

негізінде оның сапасының дамуы Қазақстан Респуб- 

ликасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың «100 нақты 

қадам» ұлт болашағы атты бес институцианалды ре-

форманы жүзеге асыруды көздейді. Жастар- маман-

ның қайнар көзі, олар жаhандық сұрақтың ішкі де 

сыртқы жағдайын түсіне алатын, игере алатын такти-

калық және стратегиялық қызметтерді атқаратын ел-
дің бәсекеге қабілеттігін арттыратын қозғаушы мықты 
күші.

Елдегі  жастар  саясатының  белсенді  дамуына  

Қазақстан  Республикасы  Президенті — Елбасы  
Н.Ә.Назарбаев тарапынан тұрақты назар аударылып, 

оның жан-жақты қызметіне жағдай жасайды және 

қоғамдық өмірдегі рөлін жоғары бағалайды. Елбасы-
ның күш салуы жастардың қазақстандық қоғамның  
алдыңғы қатардағы күшіне, авангардтық рөлін атқа- 
руына бағытталады. Бұл алғашқы Президент Жолда-
уларында және оның басқа да Үндеулерінде көрініс 

тапты.

«Қазақстан-2050 стратегиясы»: орныққан мемле-

кеттің жаңа саяси курсы жолдауында: жастар мем-

лекеттің саяси курсының қорғаушы күші ретінде 
анықталған [9]. 2014 жылдың қаңтарында барлық 

қазақстандықтарды 2050-Стратегиясының басты 
мақсатына бірге жетуге үлес қосуға шықарған Пре-
зидент, жастарға ерекше ден қойды: «Бұл бағдарла-
ма- сендер үшін. Сіздер оның жүзеге асуын қадағалай-

сыңдар және жемісін де сендер көресіңдер. Жұмысқа 
араласыңдар, әркім өз жұмыс орнында болсын. Бей-

-жай қарамаңдар. Елдің болашағын халықпен бірге 

құрыңдар!» [10].

3 Т

АР

АУ

ҚАЗАҚСТ

АН РЕСПУБЛИКА

СЫНЫҢ ТӘУЕ

ЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТ

ТІК Ж

АСТ

АР САЯСА

ТЫ

37

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

«Нұрлы жол-болашаққа бастар жол» атты Жол-

дауында Президент жастарға тағы да ерекше көңіл 
бөлді. «Жастар- мемлекетіміздің тірегі. Мемлекет 
жаңа ұрпаққа барлық есіктерді және жолдарды ашып 
берді! «Нұрлы жол» - міне осыған біздің креативті  
жастардың күш біріктіретін кезі келді. Осы Жолдауда 
қазақстандықтардың бір-біріне деген толерантылығы 
мен сенімділігі - Қазақстанның болашағын ашатын кілт. 
Президенттің өзі «біз өзіміз этникааралық келісім мен 
бірлігімізді сақтауымыз қажет» деді. Назарын назарды 
жастарға бөлді. Біздің жастар жаңа, тәуелсіз мемле-
кетте өсіп келе жатыр. Қазіргі ұрпақ 90-жылдардағы 
қиындықты, соғысты көрген жоқ. Көбі Қазақстандағы 

тұрақтылық пен бейбітшілікті міндетті болуға тиіс 

жағдай деп қабылдайды» [11]. Тұрақтылықты сақтау 
мақсатында әрі қарай дамудың жолдарын салу үшін 

адамдарға тәрбие беру жұмыстарын, оның ішінде жа-
старға жалғастыру керек. 

Президент Жолдауында, елдің алдыңғы қатарлы 

жоғары оқу орындарындағы дәрісінде жас ұрпақтың 
дамуы көп жағдайда білімді толық меңгеруімен байла-
нысты деп айтылады. 2015 жылдың 30 қарашасын-
дағы «Қазақстан жаңа жаһандық шынайылықта: өсу, 
реформалар, даму» атты Жолдауында техникалық 
мамандарды дайындау жүйесіне максималды көңіл 

бөлу айтылған.Техникалық және кәсіби білім инвести-
циялық саясаттың жетекші бағыты болуы керек деп 
атап көрсетті Н.Ә.Назарбаев. Жолдауда техникалық 
білім алу мен жұмысшы мамандықтарды игеру ара-
сында тығыз байланыс көрсетілген. Айта кету керек 
мұнда жас адамның кәсіби өсуінің негізі ғана емес, 
сондай-ақ үлкен тәрбиенің әлеуеті де қаланады. Бірін-
ші рет, осындай Жолдауда елдің дамуы үшін маңызды 
құжатта, Президент жастарды кәсіби мамандықтарды 
игеруге шақырады, мысалы, адамның қалыптасуының 
құндылықтары ретінде өз өмірінің тәжірибесін, еңбек-
пен тер төгіп өзінің жұмысқа шынығуын келтіреді. Ең 
маңыздысы, Президент еңбек адамын мадақтайды. 
Адам капиталының дамуының жаңа cерпілісін жария 
етіп, Президенттің оған мықты негіз жасауы маңыз-
ды. Жолдауда Республика Үкіметіне «Жалпыға тегін 
кәсіби-техникалық білім беру» жаңа жобасын әзір-
леуді тапсырды, ол 2017 жылдан бастап күшіне енуге 
тиіс [12].

Жастарды тәрбиелеу жолында зор мәнге ие Қа-

зақстан халқы ассамблеясының XXIV съезінде қабыл-
данған 2016 жылғы «Мәңгілік Ел» жалпыұлттық Па-

триоттық актісі қабылданды. «Бұл қазақстандық бірлік 

пен бірегейліктің ауқымды және бірден-бір генети-
калық бағдарламасы» — деп атап өтті Н.Ә.Назарбаев. 
Аталмыш акт ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан 
біздің рухани құндылықтардың және ұмтылысымыз-
дың негізгі форматын беруі тиіс. Жаһандық әлемдегі 
Қазақстанға біздің көзқарасымыз, мораль және сенім, 
экономика мен саясат мәселелері біртұтастырылған. 

Актіде Мәңгілік елдің жеті мызғымас негізі көрсетіл-
ген. Бұл Тәуелсіздік және Астана; Жалпыұлттық бірлік, 
бейбітшілік және келісім, Зайырлы мемлекет және 
Жоғары руханият, Инновацияның негізіндегі тұрақты 
Экономикалық өсу, Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы; 
Ортақ Тарих, Мәдениет және Тіл, Ұлттық Қауіпсіздік 
және Қазақстанның жалпы әлемдік және аймақтық 
мәселелерді шешудегі жауапкершілік [13].

Мұндай бағыт мемлекеттік жастар саясатын үнемі 

жетілдіріп отыруды талап етеді. Мемлекеттік жастар 

саясатының заманауи кезеңдегі негізгі жағдайын 
анықтайтын  бағытын  «Нұр  Отан»  партиясының 

«Жас Отан» Жастар қанатының бірінші съезінде  

Н.Ә.Назарбаев сөз еткен болатын. Ол жастардың шектен 

тыс жағдайын жасаудан аулақ болуы қажет себебі, ол 
өзіндік белсенділік күшін жоғалтып еріншектікке алып 

келеді. Екінші жағынан мемлекеттік жастар саясаты 
жастарға елдің толық құқы бар азаматы болып қа-

лыптасуына мүмкіндік жасауы тиіс. Бұл сапалы кәсіби 
білім алу тұрақты жұмыс және отбасын құру үшін жеке 
баспанасының болуы, салауатты өмір салтын ұстану-

мен байланысты. Президент Үкіметтің бұл саясаты ұлт-

тың бәсекеге қабілеттілігін арттыру стратегиясының 

маңызды мақсатының негізгі төрт элементінің жеткен 
жетістігі деп атап көрсетті [14].

2015 жылғы ақпанда қабылданған Н.Ә.Назарба-

евтың «Мемлекеттік жастар саясаты туралы» заңның 

мақсаты болып: «жастардың дамуына толыққанды ру-
хани, мәдени білім беру, кәсіби және табиғи дамумен 
қатар елдің шешім қабылдау процессіне үлес қосуы-
мен мүмкіндіктерін арттыруды бағыттарын күшейту 
керек» [15]. Мемлекеттік жастар саясатының міндетіне 

елдің қоғамдық саяси және әлеуметтік экономикалық 
өміріне жастарды қатыстыру және жастардың заңды 

қызығушылықтарына құқықтарын қорғаумен қатар 
азаматтылық тәрбие мен Қазақстанға деген ұлтшыл-
дық сезімін нығайту кіреді. 

Мемлекеттік жастар саясатының сүйенетін прин-

циптерінің арасында мәдени, адами және рухани, құн-
дылықтар, азаматтық, жауапкершілік, еңбексүйгіштік, 
конфессияаралық келісім мен этникааралық толе-
ранттылық отбасы тәрбиесіне басымдық беру кіреді. 
Принциптердің қатарына жастардың өзін мемлекеттік 
жастар саясатын жүзеге асыруды және оның ғылы-
ми, кешенді және қорытынды әдісі арқылы қадағалау 
жатады [16].

2016 жылдың үшінші мерзімінде «Жастар» ғылы-

ми-зерттеу орталығы жүргізген Қазақстан Республика-

сының жастар арасындағы қоғамдық - саяси жағдайға 

жасалған әлеуметтік эмпириялық зерттеудің нәти-
жесінде 96,7 % жастар Қазақстанның азаматы екен-
дігін мақтан тұтады. (77% - толыққанды, 19,7% - иә-ге 
жақын) (3.1.сурет).

Жастарға патриотизмнің жоғары деңгейі тән. 

Жастардың басым бөлімі өз өміріне қанағаттана-

3 Т

АР

АУ

ҚАЗАҚСТ

АН РЕСПУБЛИКА

СЫНЫҢ ТӘУЕ

ЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТ

ТІК Ж

АСТ

АР САЯСА

ТЫ

38

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

ды (37,4%- толық қанағаттанады, 46,8%- қанағатта-
нуға жақын). Оған куә 2016 жылы үшінші мерзімде 

«Жастар» ғылыми-зерттеу орталығының жүргізген 

Қазақстан Республикасының жастар арасындағы 
қоғамдық - саяси жағдайды әлеуметтік зерттеу кезінде 
нәтижелері анық көрінді [17].

Сауалнамаға қатысқан жастардың басым көпшілігі 

Қазақстан дұрыс бағытта дамып келе жатыр және 
дұрыс даму жолына жақын - 85,8%, ал 80,2% респон-
денттер елдегі саяси жағдай табысты және табыс- 

тылыққа жақын деп жауап берді [17].

Мемлекеттік  жастар  саясаты  бірінші  кезекте  

патриот жастарды тәрбиелеуге шақырды. Ал екін-
шіден жастардың дамуына жағдай жасау деп көрсетті. 
Мұндай ойды 2016 жылғы «Жастар» ғылыми-зерттеу 

орталығы жүргізген «Мемлекеттік жастар саясатының 

жағдайы: қажеттіліктер және әлеуметтік тәжірибе» 

атты сауалнама негізінде 37,5% және 34,8% респон-
денттер айтты. Осыған орай 64%- ға жуық жастар, 
олардың жағдайы көбіне өздеріне, өз белсенділігі мен 
қабілетіне байланысты деп санайды [18].

Елдің дамуына жастарды араластырудың маңызын, 

атап айтқанда, жастар арасындағы билікті жүзеге асы-

руға қатысу және саясатқа әсер етудің мүмкін еместігін 

олардың сауалнамалардағы қанағаттанбау деңгейі- 

нен көруге болады. Сауалнамаға қатысқан әрбір 
үшінші жастар Қазақстан саясатының қалыптасуына 
жастардың қандайда бір болмасын әсер етуін жоққа 
шығарады және жастардың әсері төмен деп жауап 
берді. 

Жастардың көбісі қоғамда өздерінің лайықты 

орынға ие болатындарына сенімді емес. Сауалнама 

нәтижелері көрсеткендей сұралғандардың жасы қан-
шалықты төмен болса, соншалықты Қазақстан жаста-
ры Қазақстан саясатының қалыптасуына ықпал етуге 

3.1.сурет — Сіз Қазақстан Республикасының

азаматы болғаныңызға мақтанасыз ба? 

 Дәлірегі мақтан тұтамын

 Иә, мақтан тұтамын

19,7%

77%

және оған қатысуға мүмкіндік бар екендігіне сенімді. 

14 пен 18 жас аралығындағы сұралғандардың 23,8% 

жастардың саясатқа әсері өте жоғары 24 және 29 
жас аралығында сұралғандардың көрсеткіші 19%-ды 
құрайды [19].

Осылайша  мемлекеттік  жастар  саясаты  елді 

нығайтуға  белсенді  араласуға  Қазақстанның  
бәсекеге қабілеттілігін және Тәуелсіздікті нығайтуға  
бағытталған.

 

3.3.

 

 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖАҢА 

КЕЗЕҢДЕГІ ЖАСТАР САЯСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ 

ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ

Қазіргі жастар саясатының жаңа кезеңі 2013 жылы 

қабылданған «Қазақстан-2020» «Болашаққа жол» атты 
мемлекеттік жастар саясатының тұжырымдамасымен 
және 2015 жылдың ақпанында Президент қол қой-
ған «Мемлекеттік жастар саясаты» Заңында қарасты-
рылған. Бұл құжатта жас отбасылар үшін қол жетімді 
баспана, сапалы білім, ғылыми-техникалық әлеуеттің 
дамуы, денсаулық сақтау және салауатты өмір салтын 
қалыптастыру, жұмыспен қамтуға жағдай жасау, кәсіп-
керлікті дамыту, жастардың құқықтың мәдениеті да-
мыта отырып, жемқорлыққа жол бермеу секілді негізгі 
бағыттарды қамтиды [20]. 2015 жылғы қазанда ҚР Пре-
зиденті орталық коммуникациялар қызметінде осы 

тұжырымдаманың бірінші кезеңі қорытындыланды. 
Онда жастар саясатының жүйелі жолға қойылғаны 
айтылды Енді жастарды патриоттық рухта тәрбиелеуге 
басты назар аударылатыны айтылды [21].

Жастар саясатының басқару саласында жаңа із-

деністер басталды. Бұл сала көптеген министрлік-

тердің қарамағында болып келген еді. Оның ішінде 
білім және ғылым министрлігінде мейілінше тұрақты 

қолдауға ие болып келеді. 2012 жылы Қазақстан Рес-
публикасының Білім және ғылым министрлігі жаны-
нан жастар саясаты туралы Комитет құрылып, кейін 
департамент болып өзгерді. Ал 2016 жылдан бастап ҚР 
Президентінің Жарлығымен құрылған Дін істері және 
заматтық қоғам министрлігінің құзырына берілді. 

Жастар саясатының басқару саласы 2008 жылы 

Президент жанынан құрылған жастар саясаты тура-

лы Кеңесте де бар. Онда жастар саясатын үйлестіру, 

жастар арасында жағдайларды саралау және прак-

тикалық бағыт беру қамтылған. 2012 жылдан бастап 

Жастар Кеңесінің өңірлерде көшпелі отырыстарын 

өткізе бастады. Ал 2013 жылдың ақпанында мемле-

кеттік органдар мен жастар ұйымдары арасындағы 
байланысты нығайту мақсатында үйлестіру кеңестері 
құрыла бастады. Нәтижесінде барлық облыстарда 
және Астана, Алматы қалаларында облыстық, қалалық 
кеңестер құрылып, оны елбасының тапсыруымен өңір 
басшылары жетекші болып бекіді. Бұл мемлекет пен 

ЖАСТАРДЫ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ СҰРАУ НӘТИЖЕЛЕРІ 

(«ЖАСТАР» ҒЗО МӘЛІМЕТТЕРІ)

3 Т

АР

АУ

ҚАЗАҚСТ

АН РЕСПУБЛИКА

СЫНЫҢ ТӘУЕ

ЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТ

ТІК Ж

АСТ

АР САЯСА

ТЫ

39

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

жастар арасындағы тікелей байланыстың орнауына 
игі ықпал етті. 

2012 жылдың «Нұр Отан» партиясы «Жас Отан» 

жастар  қанатының  2-съезінде  партия  жетекшісі,  
Елбасы Н. Назарбаев жастар саясаты мен оны басқару 
жүйесі туралы нақты айтқан болатын. Онда айтылған 

өзгерістер мен толықтырулар барлық министрліктер 

мен әкімдіктердің жастармен жұмыс жасауда ұстана-

тын негізгі бағытына айналды. Жастар ұйымдарының 
өкілдерін Үкіметтік емес ұйымдардың құрамына енгізу, 

жастардың қатысумен қоғамдық қорлар құру, аудан 

ауылдық округтерде жастарды жергілікті басқару ісіне 
тарту Жергілікті жерлердегі жастар ұйымдарының 

рөлін арттыру, сондай - ақ ірі компаниялар мен үлкен 

еңбек ұжымдарында жастардың белсендігіні күшейту. 

Кәсіпкерлікке бет бұрған жастар белсендігін арттыру 

бағытында «Жастардың бірыңғай еңбек биржасы»  
веб-порталын  құру,  өңірлік  даму  бағдарламасы  
бойынша жас отбасыларды баспанамен қамту еліміз 
бойынша жүйелі жүргізіліп келеді [22].

Елбасы атап көрсеткендей, әр жасқа қоғамның 

әсерін арттыру мақсатында жастарға қызмет көрсету 
орталықтары ашылуда. Онда жастардың белсенділігін 
арттыру, жас кәсіпкерлерге қызмет көрсету жолға 
қойылған. Соның ішінде Жастардың ресурстық Ор-
талықтарының жұмысын ерекше атауға болады. 

«Жастар» ғылыми-зерттеу орталығының зерттеу 

нәтижесі бойынша 2016 жылдың 3-тоқсанында бүгін-
гі жастардың Орталықтан 49 % жұмыс табуға, 43,9% 
қолжетімді баспана алуға, 27,8 % жоғары білім алуға, 
25,9 % кәсіпкрелікті дамытуға қолдау күтеді. Жастар 
ресурстық Орталығының мемлекеттік бағдарламалар 
мен жастарға ақпараттық қызмет көрсетуде олардың 
мәдени өмірі мен бос уақыттарын тиімді өткізуіне 
ықпал етуі тиіс. 

Жастар үшін жасалып жатқан игілікті істердің әр 

жасқа жетуі үшін төменгі деңгейдегі жастар комитет-

терінің маңызы ерекше. Қазіргі кезең басқару жүй-

есіндегі ерекше белсенділікпен ерекшеленеді. Ол 
әсіресе, оқу орындары мен өндіріс ұжымдарында 

және ұлттық компанияларда анық байқалады. Бұл 

«Қазмұнайгаз» ҰК» АҚ, «Қазақстан Темір Жолы» ҰК» АҚ, 
«Қазатомпром» ҰАК» АҚ, «Қазақтелеком», «КЕGОС» АҚ, 
«Қазпошта» АҚ және т.б. Комитеттер жастар саясатын 

үйлестіру мен жүзеге асу мақсатында құрылады. Олар 
жастардың рухани, мәдени, білім, кәсіби қалыптасу 
мен физикалық дамуына әлеуметтік-экономикалық, 
құқықтық, ұйымдастыру шарттары мен кепілдіктеріне 
бағытталған және олардың шығармашылық әлеуетін 
ашу, жастар ұйымдарымен ынтымақтастық пен байла-
ныстарын нығайту. Осы комитеттердің қатысуымен 
компанияларда кадр қорын толықтыру бағытында 
жұмыстар жүргізіліп жатыр, жастар слеттер мен фо-
румдары және басқа іс-шаралар өткізіледі, тәлімгерлік 
дамып жатыр, «Үздік маман арасында», рационализа-

торлық және өнертапқыштық байқаулары өткізіледі. 

Жастарға патриоттық тәрбие беру үлкен маңызға ие. 
Жастар әр түрлі қайырымдылық науқандарға қатыса-
ды, балалар үйлері тәрбиеленушілеріне қамқорлық 

етеді. Компаниялар оқу орындарымен әріптестік ор-

натып олармен дуальдық оқу жүйесін жүзеге асырады. 
Жоғары оқу орнының студенттеріне кәсіпорындарда 

өндірістік және дипломдық практикадан өту мүмкін-

дігі беріледі. Сондай-ақ жас мамандардың біліктілігін 
арттыру, қайта даярлықтан өткізуге де компания мүд-
делі. Компаниялар жас жұмысшылардың және оның 

отбасыларына әлеуметтік және қаржылық қолдау 

қамқорлығын білдіреді. Айрықша назарда ұстайтын. 

Жастар мәселелерін шешу үшін жастар ұйымдары-

нан бастап, қызығушылық білдірген барлық қоғамдық 
институттардың, оның ішінде жастар ұйымдарының 

өзара байланысы керек. «Нұр Отан» партиясы жа-

нындағы жастар қанаты бұл бағытта тұрақты жұмыс 
істеп келеді. Бұл істе Қазақстан халқы Ассамблеясының  
бастамасы пайдалы. Этномәдени бірлестіктер құра-
мындағы жастардан жастар ұйымы құрыла бастады. 

3.1. кесте — Жастар ресурстық орталықтарына келесідей белсенді іс әрекетті күтеді. (%)

ЖАСТАРДЫ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ СҰРАУ НӘТИЖЕЛЕРІ («ЖАСТАР» ҒЗО МӘЛІМЕТТЕРІ)

%

Жастарды жұмыспен қамтуға әрекеті

49,0

Қолжетімді баспанаға ие болу бағдарламасына әрекет

43,9

Жоғары білім алуға әрекеті

27,8

Жастар арасындағы кәсіпкерлік қызметті дамытуға әрекеті

25,9

Бос уақытты ұйымдастыру шаралырын және мәдени дамытуға әрекеті

17,5

Техникалық және кәсіби білім алуға әрекеті

13,4

Құқық қорғаушы мен заңгер көмегі

12,7

Әлеуметтік қызметкер және психолог көмегі

10,7

Басқа (соқырлар үшін Брайля шрифті бар компьютерлер, спортпен айналысуға әрекеті, көп балалы 

отбасыға көмек және тағы басқа)

0,6

Жауап беруге қиналамын

12,6

3 Т

АР

АУ

ҚАЗАҚСТ

АН РЕСПУБЛИКА

СЫНЫҢ ТӘУЕ

ЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТ

ТІК Ж

АСТ

АР САЯСА

ТЫ

40

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

Өңірлерде осы бірлестіктер жанында үйлестіру кеңесі 

жұмыс істейді. 

2014 жылдың сәуірінде Қазақстан халқы Ассамблея- 

сы жанынан «Жарасым» жастар бірлестігі құрылды. 
Ол жастардың халықаралық әріптестігін дамытуда 
өте өзекті құрылымға айналды. Бұл жастар саласын-

дағы Қазақстан мүше болып табылатын халықаралық 
қауымдастықтар мен ел аумағындағы ҚР екіжақты 
келісімдер негізінде жүзеге асырылады. Түрлі құры-

лымдардағы жастар саясатының жүзеге асудағы ақпа-

раттандыру деңгейі біркелкі емес. (3.2. сурет).

Әлеуметтік зерттеу анықтағандай, сұрау салынған-

дардың ішінде: Қазақстан Республикасының Білім 
және ғылым министрлігі жанындағы жастар саясаты 
Департаменті туралы 43,4 %, ҚР Президенті жанын-
дағы жастар саясаты Кеңесі туралы 38,1%, Жастар 

саясаты жөніндегі басқарма /облыстық ішкі саясат 
басқармасы/ 34,9 % Жастар» ғылыми-зерттеу орта-
лығы туралы 33,9 % естіген. 

«Жұмыспен қамту жол картасы-2020» бағдарлама-

сы жастар үшін мемлекеттік бағдарлама ретінде таныс. 
Осы бағдарламаны дамытуға арналған сала аралық 

комиссия отырысында жастарды негізінен компью-

терлік сауаттылыққа, кәсіпкерлік пен ағылышын тіліне 

оқытуды жолға қою туралы айтылды. Ол жұмыссыз 

жастар үшін болашақта кәсіп табуына мүмкіндік  
жасайды. Сондай-ақ жастар практикасын кеңейтіп  
келешекте еңбек өтіліне қосу, сол арқылы жоғары оқу 

орнын бітірген жас маманға қажетті еңбек өтілін жа-
сақтау болып табылады. Алайда, әлеуметтік сауалнама 

көрсеткендей елде жасалып жатқан жастар практика-

сы туралы көптеген жастар хабарсыз болып шықты, 
оның ішінде 47% жастарға жасалып жатқан игілік-
терден хабарсыз [23]. Олар «Жасыл Ел», «Дипломмен 
ауылға» жобаларынан ғана жақсы хабардар болып 

шықты (3.2 кесте).

2016 жылдың қазанында «Нұр Отан» партиясы, 

Денсаулық сақтау министрлігі және әлеуметтік даму 
мен Білім және ғылым министрлігі мектеп бітіргеннен 
кейін оқуды жалғастырмаған жастарға жұмыспен қам-

тудың өзара түсіністік пен бірлестікте көмек көрсету 
туралы Меморандумға қол қойды. «Нұр Отанның» 
есебінде 2016 жылғы құжатқа негіз болған 10 мың 
адам назардан тыс қалмады. Сонымен қатар барлық 
түлектер жұмыспен қамту орталықтары мен басқа 
әлеуметтік қызметтер орталығына бара бермейді [24].

Жастардың қабілетіне маңызды әсер ететін екі ірі 

Республикалық ұйым бар. Ол - Жас Отан (сұралған-
дардың 74,2% ұйымның қызметі туралы біледі ) және 

«Жасыл ел» Республикалық штабы (жастар арасын-

да 49,4% ақпараттанған). Егер жастар мәселесімен 
айналысатын саяси партиялар туралы айтатын болсақ, 

онда сауалнама нәтижесіне сай басқа партиялармен 
салыстырғанда үлкен айырмашылықпен «Нұр Отан» 

партиясы көш бастап тұр (66,2%) [25].

2016 жылдың сәуірінде «Нұр Отан» партиясының 

әлеуметтік кеңес фракциясында «Жастарға қолдау» 
эксперттік топтың отырысында Қазақстан Республи-
касының Парламент Мәжілісі Ұлт жоспары «100 нақты 
қадам» жастар саясатының аясында мемлекеттік 
бағдарламаны жүзеге асырудың маңызды мәселе-

3.2 кесте — Жас респонденттердің 

Қазақстандағы жастар жобасының жастарды 

қолдау мен дамытуға арналған жұмысы 

туралы білімі (% есебінде)

ЖАСТАРДЫ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ СҰРАУ НӘТИЖЕЛЕРІ 

(«ЖАСТАР» ҒЗО МӘЛІМЕТТЕРІ)

Жобалар мен бағдарламалар

%

Жасыл Ел

78,1

«Дипломмен ауылға!» жобасы 

72,0

Мәңгілік ел жастары - индустрияға жобасы

33,5

«Даму-комек» жас кәсіпкерлер мектебі

28,1

Жастардың маман резерві

18,0

«SAGEKazakhstan» жоғары сыныпта білім 

алушыларға кәсіпкерлікті үйрету бағдарла-

масы

11,2

3 Т

АР

АУ

ҚАЗАҚСТ

АН РЕСПУБЛИКА

СЫНЫҢ ТӘУЕ

ЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТ

ТІК Ж

АСТ

АР САЯСА

ТЫ

41

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

Жастарды қолдауда респонденттер мемлекеттік 

шараларға (2016 жылдың екінші тоқсанында жүргіз-
ген әлеуметтік зерттеудің қорытындысы бойынша ) 

сапалы және қолжетімді біліммен қамтамасыз етуге 

(55,6%) және жастарды жұмыспен қамтуға жағдай 
жасауға (50,5 %) көңіл аударды. Сұралғандардың 40,5 
пайызы қолжетімді баспана жүйесінің дамығанын 
айтты (3.4 сурет).

«Қазақстан жастары - 2014 « Ұлттық баяндама-

ның мәліметтері бойынша жастар үшін білім алу мен 
жұмыспен қамтылу бірінші орында, яғни 61,4 және 
51,1 %. Үшінші орынды салауатты өмір салтын қа-

лыптастыру мен медициналық қызмет көрсетуді да-

мыту алды. (44,7%), баспана мәселесі - 42,1% [28].

Алайда «Мемлекеттік жастар саясатының жағдайы: 

қажеттіліктер және әлеуметтік тәжірибе» атты әлеу- 
меттік зерттеудің мәліметтері бойынша жастардың 
жұмыспен қамтылуға байланысты мәселелерінің кө-
беюі анықталды (69,2%) және білімге қатысты (20,3%) 
көрсеткішті көрсетті. Тұрғын үймен қамтылу жағдайы 
бұрынғы деңгейде қалды (41,8%) (3.3 кесте).

Әлеуметтанулық сауалнама нәтижесінде жастар, 

мемлекеттік жастар саясатынан көбіне практикалық 
көмек пен индивидуалдық әдісті, бизнес жобалар мен 
нақты шараларды күтеді. Оқу мекемесінен бөлек жа-

стардың барлық санатын қамтитын бейресми желілік 

қауымдастық қажет. Жағдайды жақсартудың ең тиімді 
жолы болып жастар ісі жөніндегі комитеттердің са-
нын көбейту мен жастар ресурстық орталықтарының 
қызметін жоспарлау қажет. Жастар ұйымын нығайту 

лерін талқылады. Қазақстан Республикасының Білім 

және ғылым министрлігі Жастар саясаты департамен-

ті ақпараты бойынша 2016 жылы бюджеттен жастар 
саласындағы байқау негізінде 10 әлеуметтік жобаны 

жүзеге асыруға 74,4 миллион теңге бөлді. Депар-

тамент Үкіметтік емес ұйымдардың жастар жобасын 

қаржыландыру үшін басқа қайнар көздерден көмек 
көрсету үшін жұмыстар атқарылып жатыр. Сонымен 
қатар «оператор гранттары» жүйесі бар, яғни белгілі 
бір салада қызмет істейтін мемлекеттік орган. Бұл 
жағдайда жастар ұйымы үшін Дін істері жөніндегі ми-
нистрлік және Қазақстан Республикасының азаматтық 
қоғам гранты туралы сөз болып отыр. Мекемелік грант 
қорының 10%-на дейін қаражатын жастар секторына-
беру туралы сарапшылар тобына талқылауға ұсыныс 
білдірді [26]. 2015 жылы жастар ұйымы мен өзара әре-
кетке Республикалық бюджетінен 1094,07 млн теңге 
бөлінді, ал жергілікті - 4256,1 млн теңге бөлінді [27].

2016 жылы «Жастар» ғылыми - зерттеу орталығы 

жүргізге «мемлекеттік жастар саясатының жағдай: қа-
жеттіліктер мен әлеуметтік тәжірибе» атты әлеуметтік 
зерттеудің нәтижесі бойынша сұралған жастардың 

басым бөлігі (75,2%) Қазақстанда оның жүзеге асуын 
қанағаттандыратыны анықталды (3.3 сурет).

3 Т

АР

АУ

ҚАЗАҚСТ

АН РЕСПУБЛИКА

СЫНЫҢ ТӘУЕ

ЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТ

ТІК Ж

АСТ

АР САЯСА

ТЫ

42

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

талап етіліп отыр. Мүмкін Ұлттық жастар және ба-
лалар қоғамдық бірлестігін құру мәселесін қою ке-

рек. Ол мемлекеттік қолдауды жүзеге асырады. Үл-
кен қалалардағы жастармен урбанизация мәселесі  
маңызды болып қала бермек. Кішкентай қалаларда 

тұратын жастарға көбірек көңіл бөлу қажет болып 
отыр. Бұл тұста қалаларды дамытуға байланысты, 
оның ішінде кішігірім қалаларға бағдарламаларды 
белсенді түрде пайдалану керек. 

Мемлекеттік жастар саясатын жүзеге асырудағы 

басты кемшілігі–жас адамдар өміріндегі мәселелерді 
шешудегі жүйелік пен мақсатты әрекет үйлестігі мен 
нақты механизмдерінің мемлекеттік, кеңестік-та-
нымдық органдардың, жастар ұйымдары арасындағы 
байланыстың болмауы. Сондықтан басқару аппара-
тының қысқартылуына қарамастан жастар саласын 
үйлестіруші жеке мемлекеттік орган қажет. ҚР-ның 

Парламентіндегі жастардың білім жүйесінің құрылы-
мы дұрыс. 

Оларға мамандарды жас мөлшеріне қарай емес 

істің сапасына қарай таңдалу қажет. Дайындық, қайта 
даярлау және біліктілігін арттыру үзіліссіз және кәсіби 
негізде жүргізілуі тиіс. Бұл тұста бөлімдегі жұмыскер-

лер ғана емес, жастар саясатын жүзеге асыратын 

кейбір министрліктер мен мекемелердің міндеттері, 

сондай-ақ жастар саласындағы барлық басқару вер-
тикаліндегі жұмысшылар мен жастар көшбасшыла-

ры да кіреді. Бұл мақсатта Қазақстан Республикасы 
Президентінің жанындағы Мемлекеттік академияны 
қолдану сонымен қатар еліміздің алдыңғы қатарлы 
жоғары оқу орындарында «Жастармен жұмысты ұй-
ымдастыру» сөз болып отыр.

Әлемдік тәжірибені ескере отырып, мақсатты 

түрде барлық қабылданған құжаттарды, оның ішін-

де мемлекеттік бағдарламалар, жастар жайындағы 

сұрақтардың көлемі мен мағынасына тәуелді емес 

халықаралық акттерді басқарушы орган экспертиза 
жасау керек. Ең бастысы, қолайлы шешімдер мен 

әрекеттерді тауып, бұл сарапшылық қорытындымен 
құжаттарды қабылдау кезінде санасуы қажет. Сонда 
әрбір құжатта жалпы қазақстандық мемлекеттілігін 
және өскелең ұрпақты дамытуға жұмыс істейтін  
жастарға қатысты тармақ қамтамасыз етіледі.

***

Жастар саясаты саласында негізгі бағыт өзіне 35-

тен астам саяси және экономикалық тұрғыдан да-

мыған, оның ішінде басымдық танытып отырған көп 

елдер-Еуропалық Одақтың мүшелері болып отырған 
Экономикалық бірлестік және даму ұйымы елдерінің 
тәжірибесіне тиесілі.

Жастардың дұрыс қалыптасуына кешенді әдіс 

маңызды рөл атқарады. Ол - жастар саясатының көп 
деңгейлі сипаты негізінде:халықаралық, аймақтық 
және ұлттық негізде жүзеге асады.

Жастар мемлекеттік топ деңгейінде бірлестік-

ті күшейтулері қажет. Аймақтық жастар саясатын 

нығайтуды БҰҰ-ның аймақтық комиссиясы жүргізеді, 

ол мемлекеттің нақты топтарына және жеке елдерге 
таныс жұмыс болып табылады. 

Жастар саясаты деңгейінің аймақаралық дамуы 

маңызды болып отыр. Мұндай тәжірибе ҰКШҰ, ШЫҰ, 
АСӨШК, Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде 
жүзеге асады. 

Жастардың жағдайын жақсарту олардың біліміне 

тұрақты  инвестиция  құю  мен  қызметтік  өмірге  

даярлау мақсатында кәсіби дайындықтан өткізу және 
жұмыспен қамтудың перспективаларын құруды талап 

етеді. 

Елімізде жастар саясатының белсенді дамуына 

ҚР-ның Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жастарға жан-
жақты қызметке қолдау жасауға және тұрақты көңіл 

аударылуы негіз болып отыр. 

Аталған әлеуметтік сауалнамалар жастар арасын-

дағы иерархияның басында әлдеқайда қиын мәселе 
болып жұмыспен қамтылу мәселесі тұр (69,2%), баспа-
на мәселесі 41,8% және үшінші орында сапалы және 
қолжетімді білім алу - 20,3% -ды құрап отыр.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.  2015 год в Беларуси — Год молодежи: мо-

лодежная политика в Республике Беларусь. 

http://www.gosatomnadzor.gov.by/index.php/
ru/2-uncategorised/230-2015- god-v-belarusi-
god-molodezhi-molodezhnaya-politika-v-
respublike-belarus; 2015 год в Беларуси — Год 

3.3 кесте — Жастарды қолдау мен дамытуға 

бағытталған мемлекеттік қызметтің бірінші 

кезектегі бағыттары. ( %)

ЖАСТАРДЫ ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ СҰРАУ НӘТИЖЕЛЕРІ 

(«ЖАСТАР» ҒЗО МӘЛІМЕТТЕРІ) 

РЕСПОНДЕНТТЕРДІҢ БІРНЕШЕ НҰСҚАНЫ БЕЛГІЛЕУ 

НӘТИЖЕСІНДЕ 100% КӨРСЕТКІШКЕ ТЕҢ ЕМЕС

%

Жастарды жұмыспен қамту

69,2

Баспанамен қамту

41,8

Сапалы және қолжетімді білім

20,3

Нашақорлық және маскүнемдікпен профилак-

тикалық күрес

9,3

Жастардың патриоттық тәрбиесі

8,7

Жастар арасындағы қылмыс

7,9

Жастар арасындағы салауатты өмір салтын 

қалыптастыру

7,5

Жастар арасындағы бос уақытты ұйымдастыру 5,9
Басқа 

0,4

Жауап беруге қиналамын.

4,3

3 Т

АР

АУ

ҚАЗАҚСТ

АН РЕСПУБЛИКА

СЫНЫҢ ТӘУЕ

ЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТ

ТІК Ж

АСТ

АР САЯСА

ТЫ

43

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

молодежи: молодежная политики в Респуб-

лике Беларусь. Государственная молодежная 

политика.https://gigabaza.ru/doc/1666644.

html.

2.  Основы  государственной  молодежной 

политики  РФ  до  2025  года.  mosmetod.

ru/metodicheskoe-prostranstvo/sredne-
professionalnoe-  obrazovanie/normativnye-
documentu/osnovy-gosudarstvennoj-
molodezhnoj-politiki-rf- do-2025-goda.

3.  Приоритеты государственной молодежной 

политики. http://uzbekistonovozi.uz/ru/articles/

index.php?ELEMENT_ID=16841;  О государ-

ственной молодежной политике. Закон Рес-

публики Узбекистан от 14 сентября 2016 года 
№ ЗРУ-406. http//base.spinform.ru/show_doc.

fwx?rgn=88888.

4.  Казахстанская правда, 12 ноября 2013 и 23 ап-

реля2016.

5.  Казахстан принял участие во Всемирном мо-

лодежном форуме ООН2015. — http://www.

unesco.kz/new/ru/culture/news/2922.

6.   Пан  Ги  Мун  призвал  молодежь  решать 

задачу  обеспечения  достойной  жизни 
для  всех.  –http://хn--m1aba.хn--p1ai/ru/

news/20140603/03698.html.

7.  Осанов С. Безработная молодежь: бомба за-

медленного действия // Казахстанская правда, 
20 января2015.

8.  Даутов А.Т., Аюпова Р.Р., Башарина Т.В. Состоя-

ние государственной молодежной политики: 
потребности и социальные практики. Анали-

тический отчет по результатам социологиче-
ского исследования. — Астана: НИЦ «Моло-

дежь», 2016. –С.28.

9.  Назарбаев Н.А. Послание народу Казахстана 

«Казахстан — 2030». Процветание, безопас-

ность и улучшение благосостояния всех ка-
захстанцев (Алматы, 10 октября 1997 года) // 
Избранные речи. Том Ш. 1995-1998 гг. –Астана: 
ИД «Сарыарка», 2009. — С.247,403.

10.  Казахстанская правда, 18 января2014.
11.  Казахстанская правда, 12 ноября2014.
12.  Казахстанская правда, 1 декабря2015.
13.  Казахстанская правда, 27 апреля2016.
14.   Казахстанская правда, 15 мая2008.
15.   Закон Республики Казахстан от 9 февраля 2015 

года № 285-V «О государственной молодеж-
нойполитике»

16.   Казахстанская правда, 11 февраля2015.
17.   Изучение общественно-политической си-

туации в молодежной среде. 2 квартал 2016 

года. Аналитический отчет по результатам со-
циологического исследования. — Астана: НИЦ 

«Молодежь», 2016. — С.53,55.

18.   Изучение общественно-политической ситу-

ации в молодежной среде». 3 квартал 2016 
года. — Аналитический отчет по результатам 
социологического исследования. — Астана: 

НИЦ «Молодежь», 2016. — С.11,15.

19.  Даутов А.Т., Аюпова Р.Р., Башарина Т.В. Состо-

яние государственной молодежной полити-
ки: потребности и социальные практики. — С. 
27,14.

20.  Изучение общественно-политической си-

туации в молодежной среде. 2 квартал 2016 

года. — С.52.

21.  Казахстанская правда, 11 февраля2015.
22.  Пархоменко М. Все для молодых // Казах-

станская правда, 24 октября 2015.

23.  Казахстанская правда, 17 ноября2012.
24.  Шварц А. Чтобы программа работала эффек-

тивнее //Казахстанская правда, 6 августа 2016; 

Даутов А.Т., Аюпова Р.Р., Башарина Т.В. Состоя-
ние государственной молодежной политики: 
потребности и социальные практики. — С.37. 
2016.

25.  Сыздыкова Л. Дать молодежи работу // Казах-

станская правда, 8октября

26.  Изучение общественно-политической си-

туации в молодежной среде. 2 квартал 2016 

года. — С.56-57.

27.  Нурберген А. Молодежный вопрос//Казах-

станская правда,19 апреля 2016. 2015.

28.  Пархоменко  М.  Все  для  молодых//Казах-

станская правда, 24октября

29.  Изучение общественно-политической си-

туации в молодежной среде. 2 квартал 2016 

года. — С.40; Национальный доклад «Моло-
дежь Казахстана — 2014». С.112.

Жас ұрпақтың 

денсаулығы мен 

бос уақыты

4 Т

АР

АУ

4 Т

АР

АУ

Ж

АС ҰРПАҚТЫҢ ДЕНСАУ

ЛЫҒЫ МЕН Б

ОС У

АҚЫТЫ

45

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

 

4.1.

 

 ЖАСТАРДЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫНА ӘСЕР 

ЕТЕТІН ӘЛЕУМЕТТІК-МАҢЫЗДЫ АУРУЛАР

Жастардың денсаулығы мемлекеттік деңгейдегі 

басты құндылықтар болып табылады. Ең алдымен, 
мемлекет  жастарды  әлеуметтік  маңызды  аурулар-
дан  оның  ішінде  туберкулез,  ЖҚТБ,  нашақорлық, 

жыныстық жолмен берілетін т.б., инфекциялардан 
қорғау  үшін  бар  күшін  салады.  Аталған  аурулар 

тобы халықтың денсаулығына елеулі қатер туғызып, 

қоғамға  үлкен  залалын  тигізеді,  еңбекке  уақытша 
және тұрақты жарамсыз болып қалуына байланы-

сты,  аурудың  алдын  алу,  емдеу  және  оңалту  ша-

раларына  қомақты  шығындардың  қажеттілігінен 

оның соңы мезгілсіз қазаға, қылмысқа алып келеді. 

Жастар  ең  бір  әлсіз  топтардың  бірі  болып  табы-

лады,  өйткені  олар  эпидемиялық  процесске  тез 
тартылады.  Әлеуметтік  маңызы  бар  аурулардың 
өсу  себебі  жастар  арасындағы  әлеуметтік  ерек-

шеліктер,  гигиеналық  білім  деңгейінің  төмендігі, 
қоғамдағы  жағдайлар  және  ерте  жыныстық  қаты-
насқа түсу болып табылады.

Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және 

әлеуметтік даму министрлігінің мәліметтері бойын-

ша 2016 жылдың алғашқы 6 айында туберкулезге 
қарсы  диспансерлерде  есепте  тұрған  15-29  жас 
аралығындағы  жастардың  абсолюттік  саны  4817 
адамға жеткен (4.1. сурет).

Туберкулезге қарсы диспансерлік есепте, бел-

сенді  туберкулезбен  ауыратын  науқастардың 

жалпы саның 40,4% үлесін 25 — 29 жас аралығы-
на  дейінгі  еңбекке  жарамды  жастардың  бөлігі 
құрайды.

Салыстырмалы талдау қала және ауыл жастары 

арасында  туберкулездің  таралуын,  яғни  қала  жа-
стары  арасында — 2988  жағдай  (62,03%)  ауыл  жа-
старына  қарағанда — 1829  жағдай  (37,97%)  абсо-
лютті бірлікте аурудың таралу тенденцияларының 
сақталғанын көрсетті (4.2. сурет).

2016  жылдың  бірінші  жартысында  21-28  жас 

аралығындағы  ауыл  және  қала  жастарының  ту-
беркулезбен  сырқаттану  санының  қысқарған  ди-
намикасы көрсетілген. Сондай-ақ, алдыңғы есепті 
кезеңмен  салыстырғанда  14-17  жас  аралығын-
дағы  қала  және  ауыл  жастарының  туберкулезбен 
сырқаттану санының ұлғаюы байқалады (4.3. сурет).

2016 жылдың 6 айында туберкулез инфекциясы-

ның таралуына жүргізілген талдау (облыс бойынша) 
Оңтүстік Қазақстан, Атырау, Алматы, Қызылорда облы-

старында 14-28 жас аралығындағы жастардың ауруға 

шалдығуының ең жоғары көрсеткіштерін тіркеді (4.4. 

сурет).

Қазақстанда қатерлі ісік ауруынан болатын өлім-

жітім халықтың өлім-жітім құрылымында екінші орын 

алады. Қатерлі ісік және радиология ғылыми-зерттеу 
институтының (ҚазҒЗИОжР) мәліметтері бойынша, 
2015 жылы елімізде қатерлі ісік ауруымен науқас- 

4.2. сурет

Қала және ауыл жастары арасындағы 

туберкуездің таралуына салыстырмалы 

талдау 

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ 

ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ МИНИСТРЛІГІ

37,97

62,03

4 Т

АР

АУ

Ж

АС ҰРПАҚТЫҢ ДЕНСАУ

ЛЫҒЫ МЕН Б

ОС У

АҚЫТЫ

46

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

танғандар саны 100 мың тұрғынға шаққанда 207,8-ді, 
алқатерлі ісіктен болатын өлім-жітім 100 мың тұрғынға 

шаққанда 89,9-ды құрады [1].

Қатерлі ісік ауруымен тіркелгендердің жалпы са-

нынан 874 адамды 15-29 жас аралығындағы жастар 
құрайды.

2015 жылдың соңында жастар арасындағы қатерлі 

ісік аурулардың деңгейіне жүргізілген талдау 25-29 жас 

аралығында оның ең жоғары мәндерін көрсетті — 100 
мың тұрғынға шаққанда 57,2 жағдай (4.5. сурет).

4.4. сурет — Туберкулезбен ауырған адамдардың 

жалпы санындағы жастардың үлесі, %

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ 

ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ МИНИСТРЛІГІ

2015 жылы 14-28 жас аралығындағы жастар ара-

сында қатерлі ісік ауруымен сырқаттанушылар деңгейі 
өткен жылмен салыстырғанда 2 есеге өскен (4.5. сурет).

2015 жылдың қорытындысы бойынша 25-29 жас 

аралығындағы жас ерекшелігі санатында қатерлі ісік-
пен сырқаттанғандардың ең көп саны Астана қ., Ал-
маты, Қызылорда, Маңғыстау облыстарында тіркелген 
(4.6. сурет).

Балалар мен жасөспірімдер — бұл тұрғындардың 

ең осал санатының бірі, ішімдік, есірткі, психотроп-

ОҚО

СҚО

БҚО

Жамбыл облысы

Атырау облысы

Алматы облысы

Ақтөбе облысы

Ақмола облысы

Алматы қ.

Астана қ.

ШҚО

Павлодар облысы

Манғыстау облысы

Қостанай облысы

Қызылорда облысы

Қарағанды облысы

10,8

6,8

2,4

4,9

5,3

6,0

7,5

6,5

6,0

6,1

5,8

5,3

3,6

8,9

8,4

6,1

4.3. сурет 

Туберкулезге қарсы диспансерде есепте 

тұратын 15-29 жас аралығындағы жастардың 

санын, қала / ауыл бойынша салыстырмалы 

талдау (абсолюттік саны)

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ 

ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ МИНИСТРЛІГІ

14-17 лет

18-20 лет

25-28 лет

21-24 года

712

599

292

226

1236

933

493

326

4 Т

АР

АУ

Ж

АС ҰРПАҚТЫҢ ДЕНСАУ

ЛЫҒЫ МЕН Б

ОС У

АҚЫТЫ

47

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

тық заттарды және т.б. өзіне сынап көруге деген ниеті 
олардың жас, мінез-құлық ерекшеліктеріне қауіпті 
ауытқушылықтарға алып келетінін ескеру керек.

2015 жылдың қорытындысы бойынша, денсаулық 

сақтау органдарында (наркодиспансерлерде) ішімдік 

және есірткіге тәуелді 15-29 жастағы азаматтардың 
жалпы саны 8916 адамды, оның ішінде 7979 ұлдар 
және 937 қыздарды құрады (4.7. сурет).

4.6. сурет — Тұрғылықты аймаққа байланысты 25-29 жас арасындағы қатерлі ісік деңгейіне 

сараптамалық талдау (100 мың тұрғынға шаққанда)

79,6

31,9

17,7

40,1

29,5

54,5

39,4

54,8

37,5

21,1

14,5

21,2

38,5

79,5

27,4

34,7

18,0

20,2

16,1

22,4

10,2

18,7

16,7

17,9

10,8

12,3

22,0

22,6

13,7

20,5

17,8

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ МИНИСТРЛІГІ

ОҚО

СҚО

БҚО

Жамбыл облысы

Атырау облысы

Алматы облысы

Ақтөбе облысы

Ақмола облысы

Алматы қ.

Астана қ.

ШҚО

Павлодар облысы

Манғыстау облысы

Қостанай облысы

Қызылорда облысы

Қарағанды облысы

8,9

4 Т

АР

АУ

Ж

АС ҰРПАҚТЫҢ ДЕНСАУ

ЛЫҒЫ МЕН Б

ОС У

АҚЫТЫ

48

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

Психобелсенді заттарды пайдалану нәтижесін-

де психикалық және мінез-құлық ауытқушылығы-
на ұшырап есепте тұрған жастардың санына талдау 
жүргізгенде, бұл тұлғалардың негізгі санаты 25-29 жас 
аралығындағы жастар екенін атап көрсетті (15-29 жас 
аралығындағы есепте тұрған жастардың жалпы са-
нының 64,8%-ы). 4.8. суретте қалған тұлғалардың жас 

ерекшелігі шоғырының үлесі көрсетілген.

Өткен жылдармен салыстырғанда психобелсенді 

заттарды пайдалану нәтижесінде психикалық және 
мінез-құлық ауытқушылығына ұшыраған 25-29 жас 
аралығындағы жастарда ауру қарқыны азайған бета-

лыс байқалды (4.9.сурет). Өткен жылдағыдай, жалпы 
алғанда ауру саны 25-29 жас аралығындағы топтың 
арасында ең көп бөлікті құрайды. Аталған ауру қарқы-

нының азаюы жалпы барлық жастарға тән, сондай-ақ 

оның әрбір ішкі топтарына да қатысты. Алайда, осы 
ауру қарқынының азайған беталысына қарамастан, 

психобелсенді заттарды тұтынушы тек осы жастар 

тобы екенін ұмытпауымыз керек.

Ішімдікті пайдалану нәтижесінде психикалық және 

мінез-құлық ауытқушылығына ұшырап, есепте тұрған 
25-29 жас аралығындағы жастардың саны өткен жыл-
дармен салыстырғанда 2014 жылы 30013 жағдай, 
2015 жылы 22689 жағдайдан 16423 жағдайға дейін 
айтарлықтай төмендеген. Сонымен қатар, төмендеу 
бағыты барлық жастың ішкі топтарында орын алады 
(4.10. сурет).

Өткен жылмен салыстырғанда, ЖИТС-пен ауырған-

дар санының жоғары көрсеткіштері көптеген аймақтар-
да, сонымен қатар Астана және Алматы қалаларында 
анықталды (4.11. сурет), сондай-ақ,тек Қостанай облы-

сында ғана АИТВ-инфекциясы таралуының көрсеткіші 

(25,0%-дан 18,3%-ға дейін) төмендегені байқалды.

Жастар денсаулық орталықтары (ЖДО) — әлеумет-

тік маңызды ауруларды болдырмаудың алдын алу ша-

раларында және емдеу кезінде жастардың өмірінде 
маңызды рөл атқарады.

4 Т

АР

АУ

Ж

АС ҰРПАҚТЫҢ ДЕНСАУ

ЛЫҒЫ МЕН Б

ОС У

АҚЫТЫ

49

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

Олардың жалпы саны өткен жылмен салыстыр- 

ғанда 14–ке (77-ден 91-ге дейін) өсті, бірақ Алматы 
облысында ЖДО мүлдем жоқ, ал Шығыс-Қазақстан 

облысында 2 ЖДО, Қарағанды облысы мен Алматы 

қаласында бір-бірден ЖДО жабылып қалған. Қа-
зақстан Республикасының Денсаулық сақтау және 

4 Т

АР

АУ

Ж

АС ҰРПАҚТЫҢ ДЕНСАУ

ЛЫҒЫ МЕН Б

ОС У

АҚЫТЫ

50

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

4.12. сурет

Аймақтардағы ЖДО саны

 2015

 2016 I жарты жылдығы

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ 

ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ МИНИСТРЛІГІ

4

4

7

9

0

0

7

7

7

5

3

14

3

3

9

8

3

8

2

2

7

7

1

1

1

1

2

2

12

12

9

8

77

91

әлеуметтік даму министрлігінің мәліметі бойынша 
Жамбыл облысында ЖДО саны 11-ге өскен, бұл  
қалада ЖДО саны республика бойынша ең жоғарғы 
деңгейде, Қызылорда облысында 5 ЖДО-ға, Ақтөбе 
облысында 2 ЖДО-ға көбейген (4.12. сурет).

ЖДО-да жастар кешенді қызметтер (психология-

лық, заңдық және медициналық) кеңестер, сондай-ақ, 
өздерінің құқықтарын қорғау бойынша әлеумет-
тік қолдау және көмек ала алады. ЖДО жұмысына 

Оңтүстік-Қазақстан область

Солтүстік-Қазақстан

Батыс-Қазақстан

Жамбыл облысы

Атырау облысы

Алматы облысы

Ақтөбе облысы

Ақмола облысы

Алматы қ.

Барлығы

Астана қ.

Шығыс-Қазақстан

Павлодар облысы

Маңғыстау облысы

Қостанай облысы

Қызылорда облысы

Қарағанды облысы

жасөспірім-еріктілер қосылған, бұның өте маңызды 

тәрбиелік, профилактикалық және ағартушылық мәні 
бар. Сонымен қатар, жастар ЖДО-да телефон арқы-
лы 150 («Шұғыл желі») психолог және гинекологтың 

кеңестерін алуына болады.

 4.2. 

 

САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫ 

ЖӘНЕ ЖАСТАР АРАСЫНДАҒЫ 

СПОРТТЫҚ- САУЫҚТЫРУ ЖҰМЫСТАРЫ

Дене шынықтыру және спорт саласы қоғамда 

ең басым бағыттардың бірі ретінде мықты әлеумет-
тік бірлікті насихаттап, жасына және әлеуметтік 

мәртебесіне қарамастан, бірыңғай болашақ ұлтын  
қалыптастыруға атсалысады. Қазіргі заманда спорт 
және салауатты өмір салты экономикалық дамумен 
қатар азаматтардың тұрмыстық өмір сүру сапасы-
ның басты көрсеткіштері ретінде қарастырылады, 

сондай-ақ халықты әлеуметтік жұмыспен қамтудың 

маңызды аспектісі болып табылады.

Сайып келгенде, спорт жалпы ұлттық бірліктің, 

ынтымақтастықтың белгісіне айналуда және өз еліне 
деген мақтаныш сезімін оятуға, жаңа қазақстандық 

отансүйгіштікке, ынтымақтастықтың негіздерін қа-
лыптастыруда маңызды аспектілердің бірі болып са-

налады.

Дене  шынықтыру  және  спортпен  айналысу 

тұрғындардың денсаулығын жақсарту үшін, өзін-өзі 

іске асыру және дамыту құралы дағдарысқа қарсы 

әлеуметтік құбылыстарға қарсы күресте ең қолжетімді 
және тиімді механизмдерінің бірі болып табылады [2]. 

Статистикалық талдаудың мәліметтері көптеген 

өңірлерде, дене шынықтыру және спортпен айналы-
сатын жастардың саны 39,2%-ға дейін төмендегенін 

көрсетті.

Осындай теріс өзгерістер Қарағанды (226 138-ден 

144 162 адамға дейін), Ақтөбе (154 273-тен 72 911 
адамға дейін), Павлодар (124 325-тен 75 402 адамға 

дейін), Ақмола (103 137-ден 67 752 адамға дейін), СҚО 
(88 490-нан 44 588 адамға дейін) және Маңғыстау (88 

095-тен 52 694 адамға дейін) облыстарында тіркелген.

Ал, Оңтүстік Қазақстан (175 692 адам болған, 

қазір 346 323 болды), Алматы (172711 адам болған, 
қазір 309 661 болды) облыстарында және Алматы  
(154 931 адам болған, қазір 242 968 болды) қаласында  
жастардың спортқа көбірек ден қойғандарының 
айтарлықтай өскені байқалады ( 4.13. сурет).

Сондай-ақ, өткен жылмен салыстырғанда ұлттық 

спорт түрімен машықтанушы жастардың саны (265 

786 адамнан 278235-ға дейін) артқан (4.15. сурет).

4 Т

АР

АУ

Ж

АС ҰРПАҚТЫҢ ДЕНСАУ

ЛЫҒЫ МЕН Б

ОС У

АҚЫТЫ

51

«Жастар»

ғылыми-зерттеу орталығы

«Қазақстан жастары — 2016» ұлттық баяндамасы

4.13 сурет

Өңірлер бойынша дене шынықтыру және спортпен айналысатын жастардың 

саны (2015-2016 жж.)

67752

103137

72911

154273

309661

172711

74958

62910

215831

263766

106776

90375

91089

52977

144162

226138

82370

55130

143274

117666

52694

88095

75402

124325

44588

88490

346323

175692

106395
104652

242968

154931

ДЕРЕККӨЗ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫМӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ СПОРТ МИНИСТРЛІГІ

 2016 жыл 

 2015 жыл

ОҚО

СҚО

БҚО

Жамбыл облысы

Атырау облысы

Алматы облысы

Ақтөбе облысы

Ақмола облысы

Алматы қ.

Астана қ.

ШҚО

Павлодар облысы

Манғыстау облысы

Қостанай облысы

Қызылорда облысы

Қарағанды облысы