Национальный доклад «Молодежь Казахстана

ТАР

АУ 7

ЖА

ТАР

ДЫҢ

РА

ЛЬДЫ

-А

АМ

ГЕ

РШІ

ЛІК

ҚҰН

ДЫ

ЛЫҚТЫҚ

ТАН

ЫМ

АРЫ

115

(Мадрид) немесе Барселона сияқты әлемдік фут

болдың әлемдік гранд-клубтарының қозғалыста

рына қатысудың қолжетімділігі.

Екінші орынды музыкалық-бишілік жастар

дың субмәдениеті – хип-хоперлер алады (1,5 %).

Қалған субмәдениеттер тіпті жарты пайызды да

жинамаған.

Географиялық тұрғыдан субмәдениеттер ке

лесідей орналасқан. Эмо субмәдениетінің ең көп

бөлігі Астана қаласында (3,4 %) шоғырланған.

Анимэ фанаттары Алматыда (2,3 %) және Қы

зылорда облысында (2,2 %) басым. Гламур суб

мәдениетінің ізбасарлары Атырау (2,9 %) және

Қызылорда (2,2 %) облыстарында жиі кездеседі.

Қызылорда (2,2 %) өңірінде хиппилердің басым

көпшілігі өмір сүреді. Рэперлер Астана (2,6 %)

және Алматы (1,8 %) қалаларында көп тараған.

Рокерлердің басым бөлігі Астана қаласы (2,6 %)

мен Қарағанды (1,4 %) облысында тұрады. Ал

футбол әуесқойларын Қызылорда (7,7 %), Ақтө

бе және Батыс Қазақстан облыстарында (әрқай

сысы 7,1 %) жиі кездестіруге болады. Геймерлер

Атырауда (8,7 %) және Солтүстік Қазақстан (7,7 %)

облыстарында танымал топ ретінде тараған.

Экстремалды паркур әуесқойлары Ақтөбе

(2 %) және Қарағанды облыстарында (1,4 %)

көптеп кездеседі. Байкерлердің басым бөлі

гі Қызылорда және Қостанай облыстарында

(1,1 %) тұрады. Автошабандоздардың субмәде

ниеті көбіне Алматы қаласында дамыған (1,4 %).

Брейк-бишілер Қызылорда облысында (1,1 %) ең

көп. Граффити субмәдениетi Қазақстанның бiр

өңiрiнде ғана - Қостанай облысында (2,2 %) та

раған және басқа еш жерде кездеспейді. Хип-хоп

субмәдениеті тек екі облыста - Қызылорда (5,5 %)

және Маңғыстау (4 %) облыстарында дамыған.

Бардтарды жастар арасында, ең алдымен,

Қостанай мен Қызылорда облыстарының

жастары тыңдайды (әрқайсысында 1,1 % -ы).

Өздерін ешқандай субмәдениетке жатқызбай

тын жастар Шығыс Қазақстан (99,3 %), Павлодар

(97,3 %), Оңтүстік Қазақстан (94,1 %), Ақмола

(92,1 %), Қарағанды (91 %) облыстарында тұрады.

Бұл қоғамдастықтарда болудың себептері

анықтау үшін қойылған «Сізге осы қоғам-

дастықтың

мүшесі

болу

қаншалықты

маңызды?» деген сұрақ жауаптары келесідей

иерархияны құрады.

Сұралғандардың абсолютті көпшілігі (57,7 %)

себеп ретінде «хобби, уақытты қызықты өткізу

тәсілі» деп жауап берді. Мүндай жауапты Шығыс

Қазақстан (100 %), Павлодар (75 %) және Қоста

най (75 %) өңірлері жастары жиі белгілеген.

Барлық үш жастағы топта 14,2 %-ы субмәде

ниетте экзистенциалды мағынаны табуға ұмты

лады («Өте маңызды, өмірдегі барлық мән осын

да жатыр»). Оның үстіне, елорда жастары «өмір

мағынасын» іздеуде, Астана қаласы бойынша

- 41,2 %.

11,0 %-ы уақытты басқарудың маңыздылығы

мен қажеттілігі туралы білмегендіктен, әлде жұ

мыспен қамтылудың болмауы немесе бос уақыт

тың көп болуынан субмәдениетте болу «маңызды

емес, жай уақыттан құтылу» деп есептейді.

«Субмәденитте болу сәнді» көзқарасын

барлық үш топ жастарының орта есеппен 10,8

%-ы қолдайды. 6,3 % шаманы қарастырмай

кетуге болмайды, олар субмәдениетке жас

адамдардың тартылу себептері мен түрткі

болатын жағдайлар

ды түсінбейді.

Географиялық мобильділік мүмкіндіктері

мен шарттардың өсуіне байланысты жергілікті

қауымдастырмен

байлыныс

нашарлайды,

сондықтан бір әлеуметтік топты қамтитын

нақты сипаттамалар кешені жоқ.

Жастардың белгілі бір субмәдениет қатары

на

қосылған

құрдастарына

қатынасы

алаңдаушылық тудырады. Көптеген жастар

субмәдениеттерге немқұрайлы қарайды.

Мұндай көзқарасты барлық үш жас тобында

47,6

%-ы

ұстанады.

Осындай

жағдай

жастардың

этникалық

топтарымен

де

байланысты. Сонымен қатар,

немқұрайлы

қарайтындар орыс жастар арасында (61,2 %) ең

көп, одан кейін қазақтар (45,3 %), басқа да

этникалық топтар (40,4 %) орналасқан. Көбінесе

Шығыс Қазақстан (75,7 %), Павлодар (73 %),

Атырау облыстары (68,1 %) субмәдениеттерге

немқұрайлы. Маңғыстау (12 %) және Жамбыл

(20,3 %) облыстарындағы субмәдениеттерге

кіретін құрдастарына мейлінше немқұрайлы.

Тек 17,9 %-ы өздерінің құрдастарының субмә

дениеттеріне оң көзқараспен қарайды. Оларға

теріс қарайтындар адамдар саны да үлкен -

21,1 %. Басқа этникалық топтардың өкілдері

(26,6 %) субмәдениеттерге ең жағымсыз көзқа

расын көрсетуде, қазақтар (22,5 %) және орыстар

(15,2 %) арасында салыстырмалы түрде аз.

Ішінара бұны субмәдениеттік сауатсыздықпен,

кезіктірудің жағымсыз тәжірибесімен, әлде

белгілі бір субмәдениет өкілімен тілдесумен

байланыстыруға болады. «Достарыңыз бен

таныстарыңыздың

арасында

жастар

субмәдениеттерінің өкілдері бар ма?» деген

сұраққа келесі жауаптар тобына әкеліп

соқтырды. Респонденттердің 73,2 %-ы «Жоқ»

деп жауап беру арқылы бұл мүмкіндікті алып

тастады. Респонденттердің үш жас тобында

респонденттердің орташа 23,3 %-ы ғана бұл

сұраққа оң жауап берді. Маңғыстау (64 %)

және Батыс Қазақстан (38,6 %) облыстарында

жастардың қоршаған ортасында көпшілік субмә

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 7

ЖА

ТАР

ДЫҢ

РА

ЛЬДЫ

-А

АМ

ГЕ

РШІ

ЛІК

ҚҰН

ДЫ

ЛЫҚТЫҚ

ТАН

ЫМ

АРЫ

116

дениеттердің өкілдері болып табылады. Ақмола

облысында (7,9 %) және Шығыс Қазақстан об-

лысында (8,8 %) ондайлар ең аз.

Жастардың жастар субмәдениеттеріне кіру

себептері туралы пікірлерінің иерархиясы қы

зығушылық тудырады (7.5-кесте).

Осылайша, барлық жас топтарында респон

денттердің 40,2 %-ы «қызығушылық пен құмар

лықты» басты мотив деп санайды. Өз-өздеріне

назар аудартуды, өздерінің құрдастарынан ерек

шеленуді субмәдени қоғамдастықтарға қосылу

дың негізгі ынталандырушысы ретінде 21,3 %

жастар есептейді. Тұлға ретінде өзін-өзі таныту,

шығармашылық әлеуетін ашып көрсету мүмкін

діктерін респонденттердің 15,7 %-ы таңдады. Ре

спонденттердің 16,2 %-ы субмәдениетте болудың

сәні мен беделін басты мотив ретінде қарастыра

ды. Көріп отырғаныңыздай, ешкім заңсыз себеп

терді, ақшаны іздеу мен табуды жастардың суб

мәдениетке қосылу мотивтері ретінде көрмейді.

Әлеуметтік көзқарастарды бағалаудың жетілген

көзқарасы жас респонденттердің «Сіздің ойыңыз

ша не себепті қоғамда адамдар бейресми жастар

субмәдениетімен қатынастан қашқақтайды?» деген

сұраққа жауап беруінен көрініс табады. Қоғамның,

егде жастағы ұрпақтың жаңашылдықты қабылдай

алмауы, қазақстандық жастардың көзқарасы бой

ынша, жалпы алғанда, жаңалықты қабылдай алма

уы жастардағы субмәдениеттердің дамуына кедергі

келтіретін басты себеп болып табылады және

тұтастай қоғамның және аға ұрпақтың субмәдени

еттік сауатсыздығын сипаттайды (7.6-кесте).

Қорытынды:

Жастардың субмәдениеттерге тиесілі болуы

әрқашан жасөспірімнің жеке өмірі үшін де,
толықтай отбасы мен қоғам үшін де бірқатар

салдарларды тудырады. Ең ауқымды болып

әлеуметтік-мәдени салдарлар табылады, себебі

көптеген мәдени өкілдіктердің қатар өмір

сүруі қоғамдастықтың барлық мәдениетіне

өзгерістер әкеліп, зорлық-зомбылық, рухани

нигилизм,

енжарлық

субмәдениттері

насихаттайтын

әлеуметке

қарсы

нормалардың кең таралуы, антагонистикалық

мәдениеттер мен нормативтік

дуализмнің

қақтығыс жағдайын тудыруы мүмкін. Бұл

осындай дуализм

нәтижесінде туындайтын

осындай қоршаған ортаның мәдени жағдайында

әрекет ететін жастардың девиантты мінез-құлық

нормаларын қабылдап, оларды таратуына жол

ашады.

Сауалнамаға қатысқан жастар арасындағы суб

мәдениеттерге қатыссыздық, немқұрайлылық
зорлық-зомбылық пен қазақстандық жастар
ортасында

түрлі

субмәдениеттердің дамуы

арасындағы  байқалатын  қарама-қайшылықпен,
олардың  өскелең  ұрпақ  пен  жастар арасындағы
артып  жатқан  рөлімен,  және  осы  айқын
трендтерді  мектеп,  орта  кәсіптік  білім  беру  ме

кемелері мен университеттердегі педагогикалық

Дерек көзі: «Жастар» ҒЗО жүргізген әлеуметтік зерттеу нәтижелері

19,3
43,2
13,4

16,0

10,3

17,4

0,0
0,0
0,0
0,2
0,2

11,8

14,0
39,1
15,4

16,8

14,0

22,7

0,0
0,2
0,1
0,1
0,0
9,3

14 пен 18 жас

аралығы

15,2
38,2
15,1

14,2

12,4

23,8

0,0
0,2
0,0
0,0
0,0

11,1

19 бен 23 жас

аралығы

Жас бойынша топтар

24 пен 28 жас

аралығы

Сіздің ойыңызша жастар не себепті

жастар субмәдениетіне қосылады?

Жастар субмәдениетінің өкілі болған сәнді
Қызығушылық пен құмарлық
Өзгелерге ұқсамау, қоғамның стандарттарына қарсылығын
білдіру үшін
Өзін тұлға ретінде қалыптастыру, шығармашылық талантын
ашу үшін
Жақындары мен достары арасындағы қиын қатынас,
түсініспеушіліктен
Тілдесу барысында ерекшеленіп қалу, барлығының
назарын аударту
Басқа
Біреуге еліктеу
Қолы бос болған соң
Бос уақытты өткізу үшін бірдеңе істеу, бұл хобби
Тәрбие мен психика мәселелері
Жауап беруге қиналамын

7.5-кесте

«СІЗДІҢ ОЙЫҢЫЗША ЖАСТАР НЕ СЕБЕПТІ ЖАСТАР СУБМӘДЕНИЕТІНЕ ҚОСЫЛАДЫ?»
СҰРАҒЫНА ЖАУАПТАРДЫҢ ҮЛЕСТІРІМІ

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 7

ЖА

ТАР

ДЫҢ

РА

ЛЬДЫ

-А

АМ

ГЕ

РШІ

ЛІК

ҚҰН

ДЫ

ЛЫҚТЫҚ

ТАН

ЫМ

АРЫ

117

құрамның тарапынан қабылдамауымен түсіндірілуі

мүмкін.

Сонымен қатар, субмәдениеттік сауаттылық

қазіргі заманғы мұғалімдердің және жоғары оқу

орындарының профессор-оқытушылар құрамы

ның кәсіби құзыреттілігінің ажырамас бөлігі болып

табылады. Дегенмен Қазақстанда типология бой

ынша білім беру ортасында бұрынғы және қазіргі

субмәдениеттер бойынша білім беру іс жүзінде жоқ.

Білім беру ұйымдары мен отбасылардың (ата-ана

қоғамдастығының) ынтымақтастық қағидала

ры типологияны, жастардағы субмәдениеттердің

эволюциясын, олардың үстем мәдениетке әсерін

түсінудің, жастардың білім беру жүйесінің барлық

деңгейлердегі субмәдениеттік мәселелерге деген

қарым-қатынасының маңыздылығын көрсете

алушы еді.

Бұл жастар арасындағы суицидтердің пайыз

дық үлесі әлемдегі ең жоғарғылардың бірі болып

табылатын Қазақстан үшін аса маңызды болып та

былады, ал субмәдениеттерде жастардың болуы

тұлғаға адам өміріндегі экзистенциалдық дағда

рыстың қалыптасуына кедергі келтіретін әлеу

меттік-мәдени тәуекел аймағынан тыс жерлерге

шығуға көмектеседі.

Жастардың субмәдениеттерінің консенсустық

типологиясын ішкі топтар – адамдар өздерін олар

дың қатарына қосатын топтар және сыртқы топ

тар – бұл топтардан өзінің ерекшелігін сезіп, адам

өзін олардан бөліп тастайтын топтар ескере оты

рып, өткізілген әлеуметтік зерттеу нәтижелерінің

негізінде қазақстандық жастар арасында сыртқы

топтар түріндегі өзін-өзі анықтаудың екінші түрі

басымдылыққа ие екенін мәлімдеуге болады, яғни

бұқаралық түсінікте субмәдениеттер – осындай

топ аясында жас адамдар өз ерекшеліктерін сезі

нетін топтар.

Зерттеу нәтижелері жастар ортасында мұндай

субмәдениеттерінің бар болуы бүкіл қоғамда өзге-
рістердің  қозғаушы  күші  болып,  қоғамдағы
барлық  мәдениеттерді  байытуға  және  жасартуға
әкеліп соқтырады. Көрнекі мысал - Q-Pop субмәде-
ниетінің пайда болуы мен белсенденуі және оның
танымал өкілдері  Қазақстандық  «Ninety  One»
тобының  кең таралған  және  танымал  K-Pop
(Korean Pop Culture) Халлюдің жаһандық әсерінің
бірі  ретінде  пайда  болуы.  Қазақстан  «корей
толқыны»  деп  аталатын  Халлюмен  еліктіріліп
кеткен тағы бір мемлекет болды.

Қазақстан жастарының арасында басқа елдерде

байқалатын ультрационалистік субмәдениеттердің

пассивті және белсенді агрессивті нысандары мүл

дем жоқ екенін атап өту маңызды.

Дерек көзі: «Жастар» ҒЗО жүргізген әлеуметтік зерттеу нәтижелері

17,1

12,7

18,8
20,9

0,0

15,7

14,8

17,9

12,9

23,3
20,0

0,1

14,1

11,7

14 пен 18 жас

аралығы

18,6

13,1

19,3
24,5

0,2

11,2

13,2

19 бен 23 жас

аралығы

Жас бойынша топтар

24 пен 28 жас

аралығы

Сіздің ойыңызша не себепті қоғамда

адамдар бейресми жастар субмәдениетімен

қатынастан қашқақтайды?

Қоғамның стандарттары мен нормаларынан ауытқитын
барлық нәрселер қауіп тудырады
Ресми емес жастар ұйымдары нашақорлық,
алкоголизм және қылмыспен ассоциацияланады
Сыртқы түрі ұсқынсыз және тартымсыз
Біздің қоғам жаңалықты қиын қабылдайды
Басқа
Адамдар жастар субмәдениеті өкілдеріне
түсіністікпен қарайды
Жауап беруге қиналамын

7.6-кесте

«СІЗДІҢ ОЙЫҢЫЗША НЕ СЕБЕПТІ ҚОҒАМДА АДАМДАР БЕЙРЕСМИ ЖАСТАР СУБМӘДЕНИЕТІМЕН
ҚАТЫНАСТАН ҚАШҚАҚТАЙДЫ?» СҰРАҒЫНА ЖАУАПТАРДЫҢ ҮЛЕСТІРІМІ

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 8

ЖА

ТАР

РТ

СЫН

АҒЫ

ҚЫ

ЛМ

ЫС

119

8.2.

Жастар арасындағы құқық

бұзушылықтардың алдын

алу бойынша халықаралық

тәжірибе

ЖАСТАР ОРТАСЫНДАҒЫ

ҚЫЛМЫС

8 ТАРАУ

8.1.

Жастар арасындағы қылмыстар

мен құқық бұзушылықтардың

жалпы сипаттамасы: жай күйі

8.1. ЖАСТАР АРАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫС

ПЕН ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАРДЫҢ

ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ: ЖАЙ-КҮЙІ МЕН

ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ

Жастар арасындағы қылмыс – мемлекеттің

де, тұтастай қоғамның да назарын талап ететін

әлеуметтік мәселелердің бірі.

Қылмыс пен суицид туралы статистиканы Қа

зақстан Республикасының Бас прокуратурасы

ның Құқықтық статистика және арнайы есепке

алу комитеті жасайды (бұдан әрі - ҚР БП ҚСАЕК).

Жастар арасындағы қылмыстар туралы ста-

тистика келесі жас топтары бойынша жіктеледі:

14-15 жас, 16-17 жас, 18-20 жас, 21-29 жас.

Қылмыстың жалпы көрсеткіштері

2017 жылы Қазақстанда сотқа дейінгі тер

геп-тексерудің бірыңғай тізілімі (бұдан әрі - СДТ

БТ) барлығы 316 418 құқық бұзушылық тіркелді,

оның ішінде 285 755-і қылмыс болды. Егер қыл

мыс жасаған адамдар туралы ақпаратқа жүгін

сек, онда олардың жалпы саны 115 682, оның

ішінде құқық бұзышылық жасау кезінде 50 224

адам (43,4 %) 14-29 жас аралығында болған.

Қылмыс жасаған адамдарды қарастырсақ,

олардың жағдайы да ұқсас. Мәселен, 2017 жылы

қылмыс жасаған 95 021 адам анықталды, оның

ішінде қылмыс жасаған кезде 14-29 жас ара

лығындағы 43 556 адам (45,8 %) болды (8.1-сурет).

Жыл сайын елде жасалған құқық

бұзушылықтар мен қылмыстардың 50 %-ы

жастарға тиісті. Бұл жағдай қылмыс сияқты құ

былыс пен жастардың девиантты мінез-құлқын

талдаудың өзектілігін тағы бір рет көрсетеді.

Статистикалық деректерді талдау көрсет

кендей, 14-29 жас аралығындағы адамдар ара

сындағы қылмыстар көбінесе үлкен жастағы

жастармен (21-29 жас) жасалған. 21-29 жас ара

лығындағы адамдар жасаған қылмыстардың

үлесі 33 103 іс болып табылады, бұл жастардың
кіші топтарының өкілдері жасаған қылмы

старға қарағанда 3,2 есе көп (8,2-сурет).

2017 жылы қылмыс жасаған 14-29 жас ара

лығындағы адамдардың жалпы санынан 3 063

адам немесе 7 %-ы кәмелетке толмаған (14-17

жас).

14-29 жас аралығындағы адамдар жасаған

қылмыстарды талдау осы жастағы халықтың

жалпы қылмыс деңгейінің ауытқуына (өсу / азаю)

бейімділігін көрсетеді. Мәселен, 2015 жылы бұл

көрсеткіш 25 %-ға төмендеген. Содан кейін 2016

жылы жастар қылмысының деңгейі 2015 жыл

мен салыстырғанда 17,3 %-дан артты. 2017

жастар жасаған қылмыстар санының 6 %-ға

(8.1-кесте) төмендеуі байқалды.

2016 жылмен салыстырғанда, 2017 жылы бар

лық жас топтары үшін 14-29 жас аралығындағы

адамдар жасаған қылмыстардың саны азайды.

8.2-кестеде келтірілген статистикалық дерек

терге талдау 2017 жылы 14-29 жас аралығын

дағы адамдардың ерекше ауыр жағдайларды

қоспағанда, барлық түрлеріне жасалған құқық

бұзушылықтардың саны азайғанын көрсетеді. 14-

8.1-сурет

ҚР ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАР /
ҚЫЛМЫСТАР САНЫ, 2017 Ж.

Дерек көзі: ҚР БП ҚСАЕК

115 682

95 021

50 224

43 556

Құқық бұзушылық

Қылмыс

14-29 жас Барлығы

8.2-сурет

ЖАС ТҰРҒЫСЫНАН 14-29 ЖАС АРАЛЫҒЫНДАҒЫ
ТҰЛҒАЛАРМЕН ЖАСАЛҒАН ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ
САНЫ, 2017 Ж.

Дерек көзі: ҚР БП ҚСАЕК

14-15 жас

16-17 жас

18-20 жас

21-29 жас

652

2 411

7 390

33 103

8.1-кесте

2015-2017 ЖЖ. МЕН 2018 Ж. 6 АЙ

ІШІ

НДЕ

ҚЫЛМЫС ЖАСАҒАН ТҰЛҒАЛАРДЫҢ
ЖАСТАРЫ ЖАЙЛЫ АҚПАРАТ

Дерек көзі: ҚР БП ҚСАЕК

2015 ж.

688

2 528
8 407

32 389

44 012

2016 ж.

693

2 551
8 215

33 948

45 407

2017 ж.

652

2 411
7 390

33 103

43 556

2018 ж. 6 ай

370

1 217
3 727

16 748

22 062

Жас

14-15 жас
16-17 жас
18-20 жас
21-29 жас

Барлығы

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 8

ЖА

ТАР

РТ

СЫН

АҒЫ

ҚЫ

ЛМ

ЫС

120

«Қазақстан жастары – 2018»

ұлттық баяндамасы

Дерек көзі: ҚР БП ҚСАЕК

44 022

9 463

27 306

6 687

549

3 830

349
888
941

31 541

18 959

3 104
3 895

590

7 324

6 934

53 221

8 641

29 077

7 100

589

3 559

358
859
723

34 559

21 859

3 212
4 052

594

5 827

5 278

50 224

7 445

28 647

6 797

667

3 087

367
842
534

33 803

22 272

3 182
3 705

492

4 939

4 381

25 286

3 406

14 879

3 417

360

1 541

241

200

17 517

11 803

1 836
1 756

287

2 336

2 068

2015 ж.

2016 ж.

2017 ж.

2018 ж. 6 айы

Қылмыс түрлері

Барлық қылмыстар, олардың ішінде:

Ауыр емес
Ауырлығы орташа
Ауыр
Аса ауыр

Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар
олардың ішінде:

Адам өлтiру (ҚР ҚК 99-бабы)
Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiру (ҚР ҚК 106-бабы)
Зорлау (ҚР ҚК 120-бабы)

Меншiкке қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар
олардың ішінде:

Ұрлық (ҚР ҚК 188-бабы)
Алаяқтық (ҚР ҚК 190-бабы)
Тонау (ҚР ҚК 191-бабы)
Қарақшылық (ҚР ҚК 192-бабы)

Қоғамдық қауiпсiздiкке және қоғамдық тәртiпке қарсы
Қылмыстық құқық бұзушылықтар:

Бұзақылық (ҚР ҚК 293-бабы)

8.2-кесте

2015-2017 ЖЖ. МЕН 2018 Ж. 6 АЙЫ ІШІНДЕГІ ЖАСТАР (14-29 ЖАС)
ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ДИНАМИКАСЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ

Дерек көзі: ҚР БП ҚСАЕК

2 412
2 428
3 550
1 393
4 546
2 169
2 227
3 592
2 715
1 192
1 322
1 832
1 666
3 982
4 584
4 584

160 786
208 311
442 936
146 986
288 396
256 803
147 643
305 199
193 551
190 105
157 959
156 324
122 221
742 070
471 404
251 675

15
11,7
8
9,5
16,8
8,5
15,1
11,8
14
6,3
8,4
11,7
13,6
5,4
9,7
18,2

Тұлғалар жасаған

қылмыстар саны

(14-29 жас)

Аймақ тұрғындарының

саны

(14-29 жас)

1 000 адамға

шаққанда

(14-29 жас)

Аймақтар

Ақмола облысы
Ақтөбе облысы
Алматы облысы
Атырау облысы
Шығыс Қазақстан облысы
Жамбыл облысы
Батыс Қазақстан облысы
Қарағанды облысы
Қостанай облысы
Қызылорда облысы
Маңғыстау облысы
Павлодар облысы
Солтүстік Қазақстан облысы
Оңтүстік Қазақстан облысы
Алматы қаласы
Астана қаласы

8.3-кесте

ҚЫЛМЫСТАР САНЫНЫҢ АЙМАҚТАРДА ТҰРАТЫН 14-29 ЖАС АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ЖАС
АДАМДАРМЕН ЖАСАЛҒАН ҚЫЛМЫСТАРҒА ҚАТЫНАСЫ, 2017 ЖЫЛ

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 8

ЖА

ТАР

РТ

СЫН

АҒЫ

ҚЫ

ЛМ

ЫС

121

29 жас аралығындағы жастар тобындағы құқық

бұзушылықтардың ең ауыр түрлері 14,2 %-ға не

месе 78 жағдайға дейін өсті.

2017 жылы 14-29 жас аралығындағы адамдар

жасаған құқық бұзушылықтардың арасында

қылмыстың мүліктік түрлері басым. Осылай

ша, 2017 жылы жастармен жасалған 50 224

құқық бұзушылықтың кәмелетке толмаған

жасөспірімдердің құқықтарына қатысты қыл

мыстық құқық бұзушылық 67,3 %-ды (33 803)

құрады, олар - ұрлық (22 272), тонау (3 705), ала

яқтық (3 182), қарақшылық (492). 2016 жылмен

салыстырғанда, 2017 жылы 413 жағдайға ұрлық

сияқты қылмыстың түрінде өсім байқалған.

2018 жылдың 6 айы ішінде 14-29 жас ара

лығындағы жастар жасаған 25 286 құқық

бұзушылық тіркелді. Көрсетілген кезеңде жастар

жасаған қылмыстардың арасында меншікке

қарсы қылмыстық құқық бұзушылық (17 517

қылмыс) басым, бұл жалпы санының 69,2 %-ын

құрайды.

14-29 жас аралығындағы тұлғалар жасаған

құқық бұзушылықтарды аймақтық тұрғыдан

талдау 2017 жылы 14-29 жас аралығындағы 1 000

адамға шаққандағы Астана қаласы (18,2), Шығыс

Қазақстан (16,8), Батыс Қазақстан (15,1), Ақмола

(15), Қостанай (14) облыстарында барынша көп

қылмыс жасалды (8.3-кесте).

Аймақтық тұрғыдан 1000 адамға шаққан

дағы 14-29 жас аралығындағы адамдар жасаған

қылмыстың саны жастар қылмыстары деңгейі

бойынша аймақтар рейтингісін құруға мүмкіндік

берді (8.3-сурет).

Осы рейтингіге сай (8.3-сурет), жастар қылмы

сының ең аз деңгейі елдің оңтүстік және батыс

аймақтарында байқалған (Батыс Қазақстан об

лысын есептемегенде).

2017 жылы жастар қылмысының ең жоғары

деңгейі елдің солтүстік, шығыс және орталық об

лыстарына тән.

8.4-кестеде келтірілген деректерден 2015

жылы кәмелетке толмағандардың (14-15 жас)

жасаған қылмыстар санының 2014 жылдағымен

салыстырғанда 14,3 %-ға төмендеуі байқалады.

2016 жылы 2015 жылмен салыстырғанда ауыр

(16,7 %-ға немесе 21 жағдайға), өте ауыр (2 есе

немесе 6 фактіге артық) қылмыстарға байла-

нысты 14-15 жастағы жасөспірімдер жасаған

қылмыстардың жалпы санының ұлғаюы

байқалды. Жасөспірімдер жасаған өлтірудің

саны да арта түсті.

2017 жылдың соңында осы жас тобында (14-

15 жас) жасаған қылмыстардың жалпы санының

5,9 %-ға төмендегені байқалды. Аса ауыр жағдай

ларды қоспағанда, азаю қылмыстың барлық

түрлерінде байқалды, аса ауыр жағдайлар саны

1 жағдайға көбейіп, жалпы алғанда 12 фактіні

құрады.

Статистикаға сәйкес, 2018 жылы 6 ай ішінде

әлемде 14 жастан 15 жасқа дейінгі жасөспірімдер

тобында 370 қылмыс тіркелді, оның ішінде ауыр

лығы орташа (302 факт), ауыр (66 факт) және аса

ауыр (2 факт) қылмыстар орын алды.

Кәмелетке толмағандар қатарына жататын

Астана қаласы

Шығыс Қазақстан облысы

Батыс Қазақстан облысы

Ақмола облысы

Қостанай облысы

Солтүстік Қазақстан облысы

Қарағанды облысы

Павлодар облысы

Ақтөбе облысы

Алматы қаласы

Атырау облысы

Жамбыл облысы

Маңғыстау облысы

Алматы облысы

Қызылорда облысы

Оңтүстік Қазақстан облысы

8.3-сурет

1 000 АДАМҒА ШАҚҚАНДАҒЫ 14-29 ЖАС
АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ЖАСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫС
ЖАСАУ ДЕҢГЕЙІ БОЙЫНША РЕЙТИНГІ, 2017Ж.

Дерек көзі: ҚР БП ҚСАЕК

18,2

16,8

15,1

13,6

11,8

11,7

9,7

9,5

8,5

8,4

6,3

5,4

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 8

ЖА

ТАР

РТ

СЫН

АҒЫ

ҚЫ

ЛМ

ЫС

122

«Қазақстан жастары – 2018»

ұлттық баяндамасы

16-17 жастық топтағы қылмыс трендісі 14-15

жастағы жасөспірімдердің жағдайына ұқсас.

16-17 жастағылардың ауыр емес қылмыстар

дан  басқа  (33,1  %-ға  өсу),  2015  жылы  2014
жылмен  салыстырғанда  барлық  санаттар
бойынша  қылмыстарының  азаюын  (25,8  %-ға)
байқаймыз.

2016 жылы алдындағы кезеңге қарағанда

ауырлығы орташа қылмыстардың 0,6 %-ға және

ауыр қылмыстардың 14,3 %-ға өсуін байқаймыз.

Сонымен қатар аса ауыр қылмыстардың саны

37,9 %-ға азайды.

2017 жылдың нәтижелері бойынша 16-17

жастағы тұлғалардың жасаған қылмыстарының

жалпы санының азаюына қарамастан, 55,6 %-ға

өскен аса ауыр қылмыстардың санының өсімі

алаңдатушылық тудырады. Өлтірулер 77,8 %-ға

өскен (7 жағдай).

16-17 жастық тобында 2018 жылдың 6 айы

ішінде 1 217 қылмыс тіркелді. Қылмыстардың

көпшілігі ауырлығы орташа (833 факт) болып

табылады, аса ауыр қылмыстар тобына

мейлінше аз (14 факт) (8.5-кесте).

21-29 жас аралығындағы тұлғалардың жа

саған қылмыстары 14-29 жас аралығында жа

салған қылмыстардың жалпы санынан 76 %-ды

құрайды.

21-29 жастағы тұлғалардың 2015 жылы жа

саған қылмыстарының динамикасы жағымды

беталыстарға ие: барлық түрлер бойынша қыл

Дерек көзі: ҚР БП ҚСАЕК

688

551
126

693

530
147

652

497
142

370

302

2015 ж.

2016 ж.

2017 ж.

2018 жылдың 6 айы

Қылмыс түрлері 14-15 жас

Барлық қылмыстар, олардың ішінде:

Ауыр емес
Ауырлығы орташа
Ауыр
Аса ауыр

8.4-кесте

2015-2017 ЖЖ. ЖӘНЕ 2018 Ж. 6 АЙЫ І

ІНДЕ 14-15 ЖАС

АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ТҰЛҒАЛАР ЖАСАҒАН ҚЫЛМЫС ТҮРЛЕРІ

2015 ж.

2016 ж.

2017 ж.

2018 жылдың 6 айы

2 528

326

1 675

498

2 551

279

1 685

569

2 411

222

1 650

511

1217

106
833
264

Қылмыс түрлері 16-17 жас

Барлық қылмыстар, олардың ішінде:

Ауыр емес
Ауырлығы орташа
Ауыр
Аса ауыр

8.5-кесте

2015-2017 ЖЖ. ЖӘНЕ 2018 Ж. 6 АЙЫ І

ІНДЕ 16-17 ЖАС

АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ТҰЛҒАЛАР ЖАСАҒАН ҚЫЛМЫС ТҮРЛЕРІ

Дерек көзі: ҚР БП ҚСАЕК

2015 ж.

2016 ж.

2017 ж.

2018 жылдың 6 айы

8 407

1 367
5 625
1 335

8 215

1 245
5 578
1 318

7 390

1 013

5 150

1 133

3 727

451

2 648

589

Қылмыс түрлері 18-20 жас

8.6-кесте

2015-2017 ЖЖ. ЖӘНЕ 2018 Ж. 6 АЙЫ І

ІНДЕ 18-20 ЖАС

АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ТҰЛҒАЛАР ЖАСАҒАН ҚЫЛМЫС ТҮРЛЕРІ

Дерек көзі: ҚР БП ҚСАЕК

Барлық қылмыстар, олардың ішінде:

Ауыр емес
Ауырлығы орташа
Ауыр
Аса ауыр

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 8

ЖА

ТАР

РТ

СЫН

АҒЫ

ҚЫ

ЛМ

ЫС

123

мыс саны азайды. 2016 жылы керісінше осы

жастағы топтың жасаған қылмыстары жал

пы қылмыстардың ішінен 4,8 %-ға және ауыр

лығы орташа (9,4 %-ға), ауыр (7,2 %-ға), аса ауыр

(11,5 %-ға) қылмыстар саны өскен.

2017 жылдың нәтижелері бойынша 21-29 жас

аралағындағы тұлғалар жасаған қылмыстар

саны алдыңғы жылға қарағанда 2,5 %-ға азайған.

Аса ауыр қылмыстардың саны 2016 жылмен са

лыстырғанда 9,7 %-ға өсуі алаңдатушылық туды

рады.

Статистикалық деректерге сәйкес, 21-29 жас

аралығындағы жас тұлғалар 2018 жылдың 6 ай

ішінде

16 748 қылмыс жасаған, олардың

ішінде: ауыр емес (2 849 факт), ауырлығы

орташа (11 096 факт), ауыр (2 498 факт), аса

ауыр (305 факт) (8.7-кесте).

Кәмелеттік жасқа толмағандар арасындағы

қылмыс

2017 жылы 14-17 жас аралығындағы тұлғалар

жасаған тіркелген қылмыстарды талдау кәмелет

тік жасқа толмағандар арасындағы қылмыстың

келесідей ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік

береді.

2017 жылы қылмыс жасаған кәмелетке тол

мағандардың көпшілігі (76,4 %) 16-17 жас ара

лығындағы топқа жатады (2 411 адам).

Жасөспірімдермен жасалған қылмыстар

дың құрылымында ең көп үлес меншікке

қарсы қылмыстарға тиесілі – 2 547 (80,7 %),

қоғамдық қауiпсiздiкке және қоғамдық тәртiпке

қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар – 301

2015 ж.

2016 ж.

2017 ж.

2018 жылдың 6 айы

32 389

7 765

19 455

4 728

436

33 948

7 112

21 284

5 066

486

33 103

6 209

21 350

5 011

533

16 748

2 849

11 096

2 498

305

8.7-кесте

2015-2017 ЖЖ. ЖӘНЕ 2018 Ж. 6 АЙЫ І

ІНДЕ 21-29 ЖАС

АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ТҰЛҒАЛАР ЖАСАҒАН ҚЫЛМЫС ТҮРЛЕРІ

Дерек көзі: ҚР БП ҚСАЕК

Қылмыс түрлері 21-29 жас

Барлық қылмыстар, олардың ішінде:

Ауыр емес
Ауырлығы орташа
Ауыр
Аса ауыр

Дерек көзі: ҚР БП ҚСАЕК

142
171
311
101
164
202
244
235

83
95

494

80
73

351
178
179

58
86

152

56
62

109
113
118

51
23

235

40
27

153

83
63

12
43
41

42
37
23
59

2
1

122

8,5
25,1
13,2
6,9
25,6
18,3
9,4
25
2,4
1,1
7,7
6,3
15,1
34,8
11,2
4,5

Кәмелеттік жасқа толмағандар

жасаған құқық бұзушылық-

тардың саны

Топта

Оғанға дейін жасалған

Аймақтар

Ақмола

облысы

Ақтөбе

облысы

Алматы

облысы

Атырау облысы
Батыс Қазақстан облысы
Жамбыл облысы
Қарағанды облысы
Қостанай облысы
Қызылорда облысы
Маңғыстау облысы
Оңтүстік Қазақстан облысы
Павлодар облысы
Солтүстік Қазақстан облысы
Шығыс Қазақстан облысы
Астана қаласы
Алматы қаласы

8.8-кесте

2017 ЖЫЛЫ КӘМЕЛЕТТІК ЖАСҚА ТОЛМАҒАНДАР ЖАСАҒАН ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАРДЫҢ
АЙМАҚТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 8

ЖА

ТАР

РТ

СЫН

АҒЫ

ҚЫ

ЛМ

ЫС

124

«Қазақстан жастары – 2018»

ұлттық баяндамасы

(9,5 %), жеке адамға қарсы қылмыстық құқық

бұзушылықтар– 209 (6,6 %). Көбіне жасөспірім

дер ұрлық жасайды – 1 656 (14-17 жас ара

лығындағы тұлғалар жасаған барлық құқық

бұзушылықтардың 65 %-ы), тонау – 549 жағдай

(21,6 %), алаяқтық – 109 (4,3 %). 2017 жылы бұ

зақылық ниетінен 269 құқық бұзушылық орын

алған.

2016 жылмен салыстырғанда 2017 жылы

кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстық

құқық бұзушылықтар санының өсімі алаңда

тушылық тудырады. Осылайша, 14-15 жастағы са

натта келесі қылмыстық құқық бұзушылықтар

да өсім байқалған: «денсаулыққа қасақана ауыр

зиян келтiру» 6 жағдайға (60 %) және «денсау

лыққа қасақана ауырлығы орташа зиян келтiру»

4 жағдайға (44,4 %).

Жасөспірімдік қылмыс әдетте топтық сипатқа

ие болады. 8.8-кестеде келтірілген деректер

республиканың

көптеген

бөліктерінде

жасөспірімдер жасаған қылмыстың айтарлық-

тай бөлігі топтық формада жүргенін көрсетеді.

2017 жылы топтарда құқық бұзушылық

жасаған жасөспірімдер саны 1 455 адамға

жетті (2016 – 1 502 адам). Бұл беталыс өте қа

уіпті, себебі кез келген топтық ұйым бір адамға

қарағанда тұлғаға қатты әсер етеді. Әсіресе,

жетілмеген психикаға және жасөспірімнің бел

гісіз тұлғасына қатысты бұл қауіптер ұлғая түседі

және жасөспірімнің маргиналды ауыспалы ор

таға көшуіне және девиантты мінез-құлықтың

ассимиляциясына ұшырауына мүмкіндіктерді

тудырады.

2017 жылда 2016 жылмен салыстырғанда

сотқа тартылған кәмелетке толмағандардың

саны, бұрын құқық бұзушылықтар үшін қылмы

стық жауапқа тартылғандардың қайта құқық

бұзуы назар аудартады. Жасөспірімдердің айтар

лықтай саны қайтадан қылмыс жасайды (2016

жылы 460 адамға қарсы 2017 жылы 472 адам).

Жалпы алғанда, қылмыс жасаған жасөспірім

дердің қайтадан қылмыстық әрекетке қатысу

ықтималдығы жоғары деп болжауға болады. Кей

бір өңірлерде қайтадан қылмыстық жауапкер

шілікке тартылған кәмелетке толмағандардың

үлесі 30 %-дан асады, яғни әрбір үшінші кәмелет

ке толмаған сотталған адам оғанға дейін де қыл

мыстық әрекеттер жасаған. Шығыс Қазақстан

(34,8 %), Батыс Қазақстан (25,6 %), Ақтөбе (25,1 %),

Қостанай (25 %) облыстарындағы жағдай (8,8-

кесте) алаңдаушылық тудырады.

Дерек көзі: ҚР БП ҚСАЕК

2 396
1 815
3 316
1 465
4 805
2 212
2 298
3 472
3 095
1 446
1 343
2 048
1 987
3 981
2 641
4 839

2 424
1 883
3 783
1 299
4 550
2 397
2 428
3 919

2 931
1 235
1 343
2 010
1 913

4 148
3 451
4 911

1097
1128
2007

718

2063

944

1035
1620
1280

590
726
804
779

2064
2376
2490

2 412
2 428
3 550
1 393
4 546
2 169
2 227
3 592
2 715
1 192
1 322
1 832
1 666
3 982
4 584
4 584

2015 ж.

2016 ж.

2017 ж.

2018 ж. 6 айы

Аймақтар

8.9-кесте

2015-2017ЖЖ. ЖӘНЕ 2018 Ж. 6 АЙЫ АЙМАҚТАР БОЙЫНША ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ САНЫ

Оқитындар

Жұмыс
істемейтіндер/
оқымайтындар

8.4-сурет

ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ ЖАСАҒАН КӘМЕЛЕТТІК
ЖАСҚА ТОЛМАҒАНДАР ЖАЙЛЫ МӘЛІМЕТ,
2017 ЖЫЛ

Дерек көзі: ҚР БП ҚСАЕК

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 8

ЖА

ТАР

РТ

СЫН

АҒЫ

ҚЫ

ЛМ

ЫС

125

2017 жылы сотталған 3 156 жасөспірімнің ішін

де 220 қыз бала, 1 835 оқушы, 1297 адам жұмыс

сыз / оқымайды (8,4-сурет).

Өткен жылмен салыстырғанда, 2017 жылы

еліміздің барлық аймақтарында қылмыстар са

нының азаю беталысы байқалды. Тек үш облыста

ғана осы санаттағы қылмыстар санының ұлғаюы

байқалады: Ақтөбе (28,9 %), Атырау (7,2 %) об-

лыстары мен Астана қаласы 32,8%-ға (8,9-

кесте).

2018 жылдың басында келесі аймақтарда

қылмыстардың саны бәрінен көп белгіленген:

Алматы және Астана қалаларында (2 376 факт),

Оңтүстік Қазақстан облысында (2 064 факт),

Шығыс Қазақстан облысында (2 063 факт) және

Алматы облысында (2 490 факт).

Сонымен қатар, өңірлер тек тұрғындар, жастар

ғана емес, сондай-ақ түрлі әлеуметтік-экономика

лық, мәдени және тарихи жағдайлармен ерекше

ленетінін түсіну маңызды.

Осылайша, статистикалық деректерді тал

дау жастар арасындағы қылмыс мәселесінің

өзектілігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік

береді. Әсіресе алаңдатушылықты кәмелетке

толмағандар жасаған қылмыстар, қайталанған

қылмыстар мен топта жасалған қылмыстар ту

дырады.

8.2. ЖАСТАР АРАСЫНДАҒЫ ҚҰҚЫҚ

БҰЗУШЫЛЫҚТАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ

БОЙЫНША ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ

Жастар арасындағы қылмысты қазіргі за

манғы қоғамның маңызды және өзекті мәселе

лерінің бірі ретінде қарастыру қажет. Бұл туралы

алаңдаушылық қоғамда да, мемлекеттік орган

дар арасында да кеңінен таралған. Жастарды

сақтап, оларға көмектесу үшін көптеген елдер

де жастар арасындағы қылмыстар мен құқық

бұзушылықтардың алдын алу және болдырмау

бойынша түрлі бағдарламалар мен жобалар жү

зеге асырылуда. Тәуекел факторларын ескере

отырып, елдер осы жұмыста өз тәсілдерін табуға

тырысады және тиімді болатын әдістерді қолда

нады.

Жастар арасындағы қылмыстың тәуекел

факторлары.

Жеке тұлғалық деңгейде жастар арасындағы

қылмыстық мінез-құлыққа әсер ететін фактор

ларға биологиялық, психологиялық және мі

нез-құлықтық сипаттамалар жатады. Бұл фак

торлар балалық немесе жасөспірімдік шақтың
өзінде көрініс табуы мүмкін, оларға қандай да бір
деңгейде отбасы және құрдастар, сондай-ақ
басқа да әлеуметтік және мәдени факторлар әсер
етуі мүмкін.

Ата-ана тәрбиесі және отбасылық орта жастар

арасындағы қылмыстық мінез-құлықты дамыту

дың негізгі факторлары болып табылады. Ба-

лаларға

ата-ана

бақылауының

нашар

болуы, қатал физикалық жазалауды қолдану,
қаржы-лық

қиындықтар,

ата-аналардың

әлеуметтік-тұрмыстық мінез-құлықтары мен

алкогольді немесе

есірткі

құралдарын

пайдалану

жастар

қылмыстарының

өсуінің

немесе

кемінде

оның

көрсеткіштерінің

тұрақтылы-ғының

алғышарттары болып табылады.

Жастардың девианттық мінез-құлыққа

бейімділігіне отбасының ықпалы әдетте

балалық шақта қатты көрініс табады.

Жасөспірімдік шақта бұл рөлді көбіне достар

мен құрдастар ойнай бастайды.

Келесі негізгі факторлардың бірі елдегі эко

номикалық жағдай болып табылады. Көптеген

зерттеулер жастардың әртүрлі қылмыстарға

араласуының негізгі себебі кедейліктің және

олар

тұратын

аймақтарда

қолайсыз

экономикалық ахуалдың болуын анықтады.

Бұл

еуроаймақтағы

дағдарыс

кезінде

еуропалық елдердегі жас қыл

мыскерлердің са-

ны едәуір өскендігімен дәлелденеді. Кедейлік

пен өмір сүру үшін ақша табудың басқа

мүмкіндіктерінің

жоқтығына

байланысты

жастар қылмыстық әрекетке барады.

Нидерланды

Нидерландыда жастар арасындағы қыл-

мыстарды азайту бойынша жұмыс ерте
араласу арқылы жүзеге асырылады. Қылмысты

тез және жүйелі жазалау қылмыс деңгейін

төмендетуге көмектесуі мүмкін. Жазасын

өтеген жас құқық бұзушылар қайтадан құқық

бұзушылықты

болдырмауға

бағытталған

қолдау алады.

Үкімет жас құқық бұзушылардың қайта құқық

бұзуына жол бермеу үшін мынадай шараларды

қолданады:

1. Жеке тәсіл

Әрбір жас адам ерекше және қолдауды қажет

сінеді, жастар қылмыстары бойынша комитет

қылмыскердің портретін талдайды және арнайы

бейімделген көмек көрсетеді. Мысалы, өзін-өзі

ұстау мәселелері бар жастарға агрессияны басқа

руға және бақылауға арналған курстарға қатысу

ұсынылуы мүмкін.

2. Оқыту және білім беру бағдарламалары

Жас адам жас құқық бұзушыларға арналған

мекемеден босатылған кезде, ол қоғамға қайта

еніп, мектепке баруы немесе жұмыс табу керек.

Бас бостандығынан айыру мерзімінің соңында

берілетін оқыту және білім беру бағдарламалары

оларға дайындалуға көмектесуге арналған.

3. Тиісті қолдау мен басшылық

Балаларды қорғау жөніндегі кеңес, жастардың

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 8

ЖА

ТАР

РТ

СЫН

АҒЫ

ҚЫ

ЛМ

ЫС

126

«Қазақстан жастары – 2018»

ұлттық баяндамасы

сынақ мерзімінің қызметі мен муниципалитет-

пен бірге жұмыс істейді, кеңес береді және білім

беру және / немесе жұмыс іздеу барысында боса-

тылған жастарды баспанамен қамтамасыз етеді.
4. 12 жасқа толмаған балаларға ерте араласу
12 жасқа толмаған балалар жауакершілікке
тартылмайды. Полиция ата-аналарымен сөйле

седі немесе оларды жасөспірімдерге күтім жасау

бөліміне жібереді. Егер жағдайдың басқаруға көн

беу қаупі бар болса, сот шаралар қолдана

алады.

5. Кәмелетке толмағандардың ата-аналары

тыңдауға қатысуы тиіс

Кәмелетке толмаған адам қылмыс жасағаны

үшін сотталған кезде ата-аналар немесе қамқор

шылар сотқа қатысуы керек, сонда сот отбасын

дағы жағдайды түсінуі мүмкін. Сот отырысында

ата-аналар болмаған жағдайда, сот олардың қа

тысуын қамтамасыз ету туралы бұйрық шыға

рады. Мұндай жағдайларда полиция ата-ананы

үйден алып, сотқа жетектеп алып келеді.

Полиция көбінесе ата-аналармен сөйлеседі,

сонымен бірге балаларды қорғау жөніндегі кеңес

алдын-алу жұмыстары үшін олармен байланысты

орнатады. Жасөспірімдерді тағылымдамадан

өткізу қызметі сотқа дейінгі қамауға алу туралы

қаулыны күшіне енбегеннен кейін оларға ха-

барласады.

6. Мәселелік жастар топтарымен (бандалар

мен) күресу

Жасөспірімдердің мәселелік топтарымен

күрес мемлекеттік саясаттың басымдықтары

ның бірі болып табылады. Жұмыс топтардың жас

қатысушыларына қатысты жазалау шараларын

жүзеге асыруда ғана емес, сондай-ақ қамқорлық,

білім беру және жұмыспен қамту бойынша ша-

раларды үйлестіруден тұрады. Үкімет қылмыс

жа

саған жастарға айыппұл салып қана қоймай,

белгіленген шектеулерден көп нәрсе істеуді

қалайды. Сондай-ақ, жастарға жұмысқа немесе

білім беру келешегін ұсыну маңызды. Бұл

қылмыстық өмір

салтына қайту қаупін

азайтады. Жастар бандаларымен күресу үшін

әзірленген кешенді әдісті муниципалитет

полициямен, прокуратурамен және Қауіпсіздік

және

әділет

министрлігімен

бірлесе

үйлестіреді.

Ұлыбритания патшылығы

Англияда жастарды қылмыстық қызмет

ке тартылу қаупін азайту үшін түрлі алдын-алу

бағдарламалары қолданылады. Олар жергілік

ті қауымдастықтарда жүзеге асырылады және

осал жастарды өз таланттарын оң әрекеттерге

бағыттауға септеседі.

Жастарды осы бағдарламаларға мына себеп

тер бойынша бағыттайды:

1. Оларда заңмен мәселелер туындады;

2. Қылмыстық қызметке тартылу қаупінің

жоғарылығы;

3. Олар қоғамға қарсы мінез-құлықты таны

тады.

Бағдарламаларды жергілікті жастардың қыл

мысқа қарсы комитеті немесе жастар қайырым

дылық ұйымдары сияқты жергілікті ұйымдар

жүзеге асырады. Әдетте, жастарды осы бағдар

ламалардың

біреуіне

өтуге

полицияға

жібереді. Дегенмен, оларды мұғалім немесе

әлеуметтік қызметкер де жіберуі мүмкін. Осы

бағдарламалардың

кейбіріне

қатысу

жасөспірімнің немесе оның ата-анасының

(қамқоршысының) бастамасы бойынша ерікті

болып табылады.

Жастар арасындағы қылмыстың алдын алу

бағдарламалары жастардың қылмысқа тар

тылуына жол бермеуге бағытталған іс-шаралар

мен байланысты.

Екі негізгі алдын алу бағдарламалары -

«Жастарды жұмылдыру бағдарламалары» және

«Жастарды жұмылдыру және қолдау топтары».

Жастарды жұмылдыру бағдарламалары.

Бұл бағдарламалар Ұлыбританияның кейбір

кедей

аудандарында

жастар

қылмысын

азайтуға арналып әзірленген болатын. Олар

басқа

бағдарламалардан

ерекшеленеді,

себебі олар қылмысқа тартылу қаупі жоғары

жасөспірімдерге арналған.

Бұл «араласу» әртүрлі түрде көрініс табуы мүм

кін:

ата-аналардың

қолдау

көрсетуі,

этникалық

азшылықтардың студенттеріне

арналған тілдік қолдау, музыкалық топтар,

демалыс клубтар, қоршаған ортаны тазалау

бойынша жобалар, спорттық және тіпті

драмалық клубтарға қатысу. Бағдарламалар 8

жастан 17 жасқа дейінгі балаларға арналған

және әдетте белгілі бір уақыт аралығына

созылады, мысалы, 6 айға. Кейде жас адам

қажеттілік туындаса немесе пайдалы жұмыс

тауып жатса, ары қарай қатыса алады.

Жастарды жұмылдыру және қолдау топтары.

Бұл бағдарлама қылмысқа және қоғамға

қарсы әрекеттерге жол бермеуге бағытталған.

Жастар топтары әлеуметке қарсы әрекеттердің

белгілері бар және қылмысқа тартылудың жоға

ры қаупіне ие 8-13 жас аралығындағы жастарды

қолдайды.

Топтар балалар мен олардың отбасыларына

жоғары сапалы қызмет көрсететін жергілікті

жастардан, еріктілерден және әлеуметтік қызмет

керлерден тұрады. Бұл қолдау күнделікті өмірдің

қиындықтары мен күйзелісіне жастарды дайын

дайды және олардың әрқайсысына өздерінің әле

уетін ашуға мүмкіндік беретін маңызды қадам

болып табылады, осылайша әртүрлі көпұлтты

қоғамдастықтарға оң үлес қосылады.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 8

ЖА

ТАР

РТ

СЫН

АҒЫ

ҚЫ

ЛМ

ЫС

127

Бұл бағдарлама жастар мен олардың ата-

аналарының

келісімімен

ерікті

болып

табылады. Бағдарлама басталғанға дейін жас

қызметкерлер алдын-ала бағдарлама жасап,

жастарды

бағалай

ды.

Осы

үдерістің

шеңберінде ең тиімді болатын қолдау түрі

сұхбаттасу арқылы анықталады.

Канада

Канадада жастар қылмысын болдырмаудың

кілті әлеуметтік даму болып табылады. Әлеумет

тік мәселелерді ескере отырып, негізгі бағдар

ламалар девиантты мінез-құлықты дамытудан

бұрын жастардың өмір жолын түзеуге бағыт

талған. Жобалар күнделікті өмірде жас адамдар

алдында кездесетін түрлі тәуекел факторларын

жеңуге көмектеседі, дәстүрлі және конструктивті

тұрғыда өмір сүруге көмектеседі.

Бағдарламалар білім беру, жұмыспен қамту,

біліктілікті дамыту және сауықтыру сияқты

жастарға арналған түрлі қызметтерді ұсынады.

Көптеген жобалар ерікті коммерциялық емес

ұйымдардың мектептер мен жергілікті полиция

сияқты қылмыстың алдын алу бойынша негізгі
мүдделі тараптарымен бірлесіп әзірленіп,

енгізілді. Бұл араласу әдетте 12-24 жас

аралығындағы, алкогольді немесе есірткі

заттарын

ішу,

мектепке

бекітілмеген,

қылмыскерлермен

қарым-қатынас

жасайтын, зорлық-зомбылық пен агрессивті

беталыс пен сот жүйесімен ерте байланысу

сияқты

қылмыстық

әрекеттермен

байланысты тәуекел факторларын көрсететін

жас адамдарға бағытталған.

Мектеппен байланысты жастар мәселелерін

шешуге арналған бағдарлама

Канаданың оқушыларына арналған дәстүрлі

айыппұлдардың бірі олар жасаған қылмыстар

дың ауырлығына байланысты белгілі бір мерзімге

оларды мектептен шығарып тастау болды. Алай

да, көптеген зерттеулер осы жаза түрінің тиімділі

гіне күмән келтірді, жастарды бақыланбайтын

ортаға жіберу тәртіптік мәселелерді көбейтіп,

ақырында, тіпті одан да көп қылмыстарды жа-

сауға ықпал етуі мүмкін. Зерттеу мәліметтерін

ескере отырып, 2009 жылы оқушыларды

мектептен шығаруға арналған балама бағдар-

ламасы іске қосылды. Жоба мектептен тыс

араласу болып табылады, академиялық

оқумен қатар оқудан шығару мәселелерін

шешуге оларға көмектесетін студенттердің

қолдау тобының жүйесін құрып, сенімге

негізделген

байланысты

орнатады.

Бұл

бастама уақытша босатылған оқушыларды сы

ныпқа қайтаруға, сондай-ақ осы студенттер үшін

қылмыстық қызметке тартылу қаупін тудыратын

басқа да мінез-құлық қиындықтарын (агрес

сивті, импульсивті, бүлдіргіш, әлеуметке қарсы

мінез-құлықтың көрінісі, ата-ана бақылауының

нашарлығы) қарастыруға бағытталған.

Араласудың бөлек компоненттері түрлі тұрғы

лардан бағаланып, дәлелденгендігін ескере оты

рып, мектептен шығарудың балама жолы тиімді

құрал екендігі көрсетілді. Бағдарлама жастар

кезіктіретін нақты мәселелердің сипатына бай

ланысты қажет етілетін араласулар мен ағар

тушылық қызмет арқылы тұлғалық өсім мен

бостандыққа септеседі.

Агрессия мен зорлық-зомбылықты болдыр-

мауға бағытталған бағдарлама

Жоба Торонто қаласында жастарды дамытуға

септесуге, денсаулық сақтау мәселелерін бол

дырмауға және оларды емдеуге, сонымен қатар

жастардың мінез-құлқының алдын алу үшін

әзірленген, қылмыстың санын азайтуға бағыт

талған әртүрлі дереккөздер мен дәлелдемелерге

негізделген.

Бағдарламаның аясында 12-24 жас аралығын

дағы қатысушылар жастарға және олардың отба

сыларына арналған мульти-жүйелік терапияны

алады, олардың мақсаты алкогольді сусындар

немесе есірткіні қабылдауды тоқтату, агрессия

дан құтылу, мектептің жұмысын жақсарту және

отбасылық қарым-қатынастарды оңтайланды

ру болып табылады. Әрбір отбасына жастар

дың және олардың отбасыларының нақты

қажеттіліктеріне негізделген тұрақты қолдау

көрсететін және кеңес беретін қызметкер тағай

ындалады. Емдеуге жеке, отбасы, мектеп және

қоғамның

қызметі

жатады.

Бағалау

бойынша,

бағдарлама

бірқатар

тәуекел

факторларын

төмендетуде

тиімді

болып

табылады және жастардың мектеп және

жұмыспен қамту сияқты жағымды әрекеттерге

қатысуын қамтамасыз етеді.

Құқық бұзушылықтар санын азайту мақса

тында келесі қорлар құрылған болатын:

1. «Crime Prevention Action Fund» (Қылмыстың

алдын алу бойынша әрекеттер) – қордың негізгі

мақсаты қылмыстың тәуекел факторларын жо

юға бағытталған практиканы қолдау, балалар

мен жасөспірімдер арасында қатаң қатынас

жағдайларын азайту болып табылады. Қыл-

мыстардың алдын алудың тиімді әдістерімен

байланысты құралдар мен ресурстарды

жалпыға тарату.

2. «Youth Gang Prevention Fund» (YGPF) -

(Жастардың бандаларымен жұмыс) – жаңа

жастар бандарының құрылуына кедергі кел

тіреді, сондай-ақ тәуекел тобына жататын жастар

дың қатысуы мен қосылуына кедергі келтіреді.

Дания

Дания үкіметінің басты назарында жастар

үшін тәлімгерлік және бос уақытты өткізу арқылы

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 8

ЖА

ТАР

РТ

СЫН

АҒЫ

ҚЫ

ЛМ

ЫС

128

«Қазақстан жастары – 2018»

ұлттық баяндамасы

қылмыстың алдын алу шаралары қарасты

рылған. Бұл қызмет мектептердің, әлеуметтік

қызметтер мен полицияның ынтымақтастығы

на негізделген. Ынтымақтастықтың мақсаты

- жасөспірімдердің, жастардың топтары мен

олардың отбасыларының мәселелерін табу және

шешу жөніндегі жұмыстарға сыртқы және ішкі

тараптардың қосылуы.

Зерттеулер жастардың өмірі мен бақыты

үшін аса маңызды көптеген санаттағы оң және

жақсы құжатталған әсерлерін көрсетеді. 2016

жылы Даниядағы кәмелетке толмағандар

арасындағы құқық бұзушылықтардың саны

тарихи минимумға жетті, 2005 жылдан бастап

қылмыс саны 41% -ға төмендеді. Әдетте егер

араласу

ұзақ

бойы,

қарқынды

және

ересектермен жеке және сенімді қарым-

қатынастарды қамтыса, жақсы нәтиже көрініс

береді,

сонымен

қатар,

жастардың

психоәлеуметтік дамуына жағымды әсер етеді.

Дегенмен, кейбір жағдайларда жастарға

арналған тәлімгерлік және бос уақытты өткі

зу өздерінің қадір-қасиетін төмендету немесе

құрдастардың жағымсыз әсерлері түріндегі

нашарлататын әсерге ие болуы мүмкін.

Сондықтан

тәлімгерлік

бағдарламаларды

жүзеге

асырудың,

бейімдеудің

және

тиімділіктің әдістеріне назар аудару және бос

уақытты өткізу үшін мақсатты топтардың

түрлерін ескеру қажет.

Тәлімгерлік арқылы қылмыстың алдын алу

ды полиция және әлеуметтік қызметкерлер

атқарады, полиция қызметкері әлеуметтік

қызметтер өкілдеріне 15-25 жас аралығындағы

жас адамға айып тағылғанын немесе полици-

яның

бір

немесе

бірнеше

себеппен

қылмысқа қатысы бар деген қаупі бар деп

есептейтіндігін

мәлімдейді.

Осының

салдарынан

әлеуметтік

қызмет көрсету

кездесулері өткізіледі, оған сәй

кес қолдаудың

ең тиімді әдісі анықталады. Бұл әлеуметтік

көмек, әлеуметтік қызметтер немесе кеңес бе-

ру өкілдерімен алдын-алу жұмыстары болуы

мүмкін.

Мектептердегі араласу арқылы алдын алу

шаралары ең тиімді, әсіресе олар әлеуметтік дағ

дыларды қолдау бойынша үлкен күш жұмсаған

кезде. Қолданыстағы білімге сүйене отырып,

Дания мектептерде кең көлемді алдын-алу

жұмыстарының ең мықты тәсілін әзірледі.

Бұл бағдарлама жастарға арналған маңызды

бес бағытты анықтайды:

1. Жас адамдар әлеуметтік нормалардың

маңыздылығын білу керек, яғни бұл қазіргі әлеу

меттік қателіктерді түсінуді білдіреді. Қолайсыз

орта, бұқаралық ақпарат құралдары және ин-

тернет көптеген жастарды алкоголь немесе

есірткі қабылдау, қылмыстық өмір салты

қалыпты

деп

сендіреді. Жастардың осы жалған стереотиптер

туралы хабардар болуы, олардың болашақ ман

саптық мүмкіндіктеріне сенімнің әсері туралы

хабардар болуы олардың тартылып кету

тәуекелін азайтады.

2. Мұғалімдер мен оқушылар арасында

сенімнің болуы маңызды. Оқушының жеке ба

сын қалыптастырудағы маңызды фактор болып

табылатын

коммуникацияда

үлкен

педагогикалық мүмкіндіктер бар. Мұғалім

сынып және одан тыс оқушылармен қалай

қарым-қатынас жаса

уы, олармен сөйлесуі,

оларды түсінуі, оқыту мен білімнің табысты

болуына әсер етеді.

3. Барлығы өздерін ұйымның бір бөлігі деп

санайтындай оқушыларды ұйымдасқан және

ұжымдық тәртіпте оқытуға күш салу керек.

Ұжымдық оқыту оқушыларға бір-біріне қатысты

көбірек білуге және серіктестікті нығайтуға мүм

кіндік береді, құрдастар арасындағы қақты-

ғыстарды болдырмауға және тиісті мінез-

құлық модельдеуге жол ашады.

4. Қақтығыстарды басқаруда оқушыларда

құзыреттің бар болуы маңызды. Бұл жанжалдар

дың санын азайтады және олар пайда болған кез

де олармен қалай күресуге болатынын үйретеді.

5. Жастарға өзара түсіністікті қалай қалып-

тастыруға, сөйлесу барысында басқа адамды

қалай түсінуге болатынын, сұхбаттасқанда өз

ойы

және

сезімдерін

жеткізе

білу

қаншалықты

маңызды

екендігін

үйрету

керек.

Осылайша,

жасөспірімдердің

коммуникативтік

құзыреті

қалыптасып,

оның негізінде топтық үйлесім дамиды.

Бұл ережелер қылмыстың алдын-алуға,

қоғамға енуге және адамның әл-ауқатын жақ

сартуға ықпал етеді. Сондықтан мектептердегі

жалпы алдын алу және бостандыққа негізделген

білім беру осы элементтерге бағытталуы керек.

АҚШ

АҚШ-та жастар арасындағы қылмыстың ал

дын алу және жасөспірімдермен жұмыс істеу

мәселелеріне үлкен мән беріледі. Жас ұрпақты

тәрбиелеуге аударылған назар үш арнайы бағдар

ламаны жобалау мен жүзеге асырудан көрініс

тапты. Олардың біріншісі бастауыш сынып

оқушыларына арналған оқу курсы, құқық қорғау

органдарының негізгі міндеттерін, азаматтардың

құқықтары мен міндеттерін, сондай-ақ жеке және

ұжымдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету шарала

рын оқытады. Курс 4-сынып оқушыларына

арналған және келесі негізгі тақырыптарды

қамти

ды: заң және қылмыс, үй қауіпсіздігі,

дүкендегі ұрлықтар, вандализм және жеке

қауіпсіздік. Оқу курсы әрқайсысы 45 минутқа

созылған алты са

баққа арналған және үш апта

бойы

арнайы

дай

ындалған

полиция

қызметкерлері

тарапынан

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 8

ЖА

ТАР

РТ

СЫН

АҒЫ

ҚЫ

ЛМ

ЫС

129

оқылады. Он жастағы оқушылар кездейсоқ

таңдалған

жоқ,

американдық

психологтардың айтуынша, осы дәл жастағы

балаларда

ерекше

түсінгіштік

пен

тәуелсіздікке

ұмтылыс

бар.

Курсқа

қатысқан

балалардың

болашақта

қылмыскерлерге айналу ықтималдығының

төмендігі болжануда.

Келесі бағдарлама 7-8 сынып оқушыларына

бағытталған, оның мақсаты кәмелеттік жасқа

толмағандарды қоғамдағы құндылықтар жүйесі,

қыл

мыстық құқық негіздері және азаматтың

міндет

терімен таныстыру, сондай-ақ оларда

құқық және тәртіпті бұзушыларды күткен

нәрселер

туралы

түсінік

қалыптастыру.

Бағдарлама оқушыларды тонау, қаңғыбастық,

иелік құқықтарын бұзу, вандализм, дүкендегі

ұрлықтар, ұрып-соғу, есірткіні заңсыз қолдану

сияқты құқық бұзушылықтарға қатысты заң

баптарымен таныстырады. Оқу материалы 135

бет көлеміндегі қол жетімді оқулық түрінде

ұсынылған. Сабаққа арнайы шақырылған поли-

ция қызметкерлерінің әрбір зерттелген заңы

на

ерекше назар аударылады.

Лос-Анджелес полиция басқармасында кәме

летке толмағандарға қатысты қылмыстылықтың

алдын алу бағдарламасы іс жүзінде түзету меке

мелеріне бару арқылы сыналды. Бұл бағдарла

маның мақсаты – қылмыс жасамаған, бірақ заң

бұзушылыққа, есірткіні пайдалану мен әлеумет

ке қарсы іс-әрекеттері үшін полициясы есебін

де тұрған жасөспірімдерге психологиялық әсер

ету. Бұл бағдарламада жасөспірім қылмыстық

орта өкілдерін тікелей қадағалайтын полиция

учаскесіне барады, әр түрлі қылмыстар үшін қа

мауға алынған өзінің құрдастарын бақылайды.

Сондай-ақ, полиция қызметкерлері кәмелетке

толмаған нашақорларды емдеу әдістерімен

танысу үшін жасөспірімдермен бірге емдеу

орталықтарына барады. Одан кейін бағдарлама

бойынша түзету

орталықтарына «саяхат»

жасалады,

онда

14-20

жас

аралығындағы сот ісін күтіп жатқан қылмыскер

лер ұсталынады, жасөспірімдерді қабылдау бөл

месінен, камерадан, түрме ауласынан өткізіп, өмір

шарттары мен жүріс-тұрыс ережелерімен та-

ныстырады.

Жапония

Мәдениет, тәрбие мен өмір деңгейінің ай

тарлықтай жоғары болуына байланысты қа

рақшылық шабуыл, зорлық пен өлтіру сияқты

жағдайларды қосқандағы Жапония жасөспірім

дерінің девиациясы төмен деңгейде. Девиа

ция нормалары арасында ұрлық, мектеп төбе

лестері, вандализм сияқты ауыр емес құқық

бұзушылықтар кең таралған.

Жапон жастары арасында қылмыстың алдын

алу үрдісінің негізгі рөлдерін ойнайтындар:

1. Білім жайлы заң мен Кәмелеттік жасқа

толмағандар жайлы заңды бірнеше рет қайта қа

растыру. Оқу үрдісіне қоғамның барлық әлеумет

тік қабаттарынан жастарды қосу, сонымен қатар

білім беру мекемелерінің әкімдігін өз бетінше тү

зету басты бастамалары болды.

2. Қоғамның рөлі. Жапония үкіметінің құқық

бұзушылыққа қарсы бағытталған бастамалары

мен бағдарламалары қоғамның қолдауынсыз та

бысты болмас еді. Жапония үкіметі үшін отбасы,

мектеп, құрдастар сияқты әлеуметтік институттар

басты құралдар болып табылады. Әдет-ғұрып –

әлеуметтік бақылаудың негізгі құралы.

Жалпы алғанда, жастар арасындағы құқық

бұзушылықпен күресу мен алдын алу бойын

ша Жапонияның мемлекеттік саясаты атаулы

сипатқа ие, оның негізі алдын алу шараларын

жасөспірімдік жасқа (12-16 жас) шоғырландыру,

сонымен қатар оның құрымында жастардың де

вианттық жүріс-тұрысын алдын алу мақсатында

үкімет, отбасы, мектеп пен мемлекет қоғамын

біріктіруге мүмкіндік беретін шаралардың жүйесі

бар.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

130

ҚОРЫТЫНДЫ

«Қазақстан Жастары – 2018» ұлттық баян

дамасында сұрақтардың кең ауқымы бойынша

жастар жағдайының жыл сайынғы кешенді тал

дауы ұсынылған және оның негізінде келесідей

қорытындылар жасалды.

1. Соңғы бес жылда мемлекет халқының жал

пы құрылымындағы жастар санының азаю тен

денциясы байқалады. Осылайша, егер 2014 жылы

бұл көрсеткіш 25 % болса, 2018 жылы ол 21,5 %-ды

құрады. 2014 жылдан бастап жастардың саны

9,1 % -ға азайып, 3 900 834 адамды құрады.

Жастар санының төмендеуі «90-шы жылдар

дағы демографиялық дағдарыс» нәтижесі болып

табылады – 90-жылдардағы туудың құлдырауы.

Статистикалық мәліметтерге сәйкес жастар са

нының төмендеу үрдісі уақытша құбылыс болып

табылады және 2022-2023 жж. болжамдық есеп

теулер бойынша жастар санының өсуі күтілуде.

Қалалық/ауылдық жерлердегі жастардың

пайыздық ара қатынасы қалалық тұрғындар

арасында жастар үлесінің 2014 жылы 54,9 %-дан

2018 жылдың басында 56,5 %-ға дейін ұлғайған

дығын көрсетеді. Ауылдық жастардың қалаға

жаппай көшу үрдісінің қарқыны жоғары болып

табылады.

Жастар арасындағы туу көрсеткіші төмендеп

барады.

Некені кейінге қалдыру, некеге тұрудың

орташа жасының артуы жастардың некелік

мінез-құлықтарындағы елеулі өзгерістердің

болғандығын білдіреді. Некеге тұрудың орташа

жасының артуына жастардың экономикалық

тұрғыда дербес болуға, білім алу, мамандық, жұ

мыс және мансапқа ұмтылуы әсер етеді.

Соңғы бесжылдықта жастардың көші-қон

үрдістеріне қатысу үлесінің айтарлықтай жоғар

лағандығы байқалуда. 2014 пен 2017 жылдар

арасында жас адамдардың көші-қонының теріс

сальдосы анықталды. Кетіп жатқан жастардың

көпшілігі ТМД елдеріне қоныс аударуда (90,1 %).

Жалпы алғанда, мобильдіктің қарқыны 24-28 жас

аралығындағы топта, әсіресе әйел адамдарға тән

құбылыс болып табылады.

2. Ұлттық баяндамада алғаш рет жастар

өмірінің сапасын өлшеудің негізгі құралдарының

бірі болып табылатын және жастар саясатының

тиімділігін, экономикалық көрсеткіштерден тәу

елсіз дамуын айқындайтын Жастар дамуының

индексі (ЖДИ) бойынша Қазақстан Республика

сының позициясы қарастырылған. ЖДИ әлемнің

102 елінің деректерін толық талдау мен 52 ел бой

ынша ішінара талдау (шектеулі деректерге байла

нысты) негізінде есептеледі.

Қазақстан өзге де ТМД елдері сияқты Жастар

дамуының индексінде орта буында, 63-орынды

иеленеді. Қазақстанның күшті жақтарына адам

ның негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыруды

жатқызуға болады. ЖДИ деректері бойынша

Қазақстанда жастар білім алу мен жұмысқа ор

наласу үшін жоғары мүмкіндіктерге ие, алайда

азаматтық белсенділік орташа деп бағаланады.

Бұл Индекс нәтижелері бойынша Қазақстан жеке

қауіпсіздік, қылмысқа қатынастық, жол-көлік

оқиғаларындағы өлім, сондай-ақ жастар арасын

да өзіне-өзі қол жұмсаудың жоғары деңгейімен

байланысты денсаулық сақтау салалары бойын

ша басқа ТМД елдерінен (Армения, Грузия, Бела

русь, Қырғызстан, Украина) артта қалуда.

3. Жас ұрпақ денсаулығы – мемлекеттің ба

сымдылықтарының бірі. Әлеуметтік маңызы бар

аурулар (туберкулез, АИТВ, қатерлі ісік аурулары

мен т.б.) жастар денсаулығы үшін басты қауіп-қа

терлердің бірі болып табылады. Жастар аурула

рының статистикалық деректерінің талдауы ке

лесідей трендтерді анықтауға мүмкіндік берді.

15-29 жас аралығында алғаш рет туберкулез

диагнозымен анықталған науқастар жалпы са

нының төмендеуіне қарамастан, кейбір өңірлерде

осы мәселе бойынша жағдайдың күрделігі байқа

лады. 2017 жылға қарағанда Атырау облысының

«сәйкес жастағы 100 мың тұрғынға шаққандағы

туберкулезге шалдыққандардың саны» көрсет

кіші республикалық орташа көрсеткіштен 1,8 есе

ге жоғары. Ақтөбе, Қызылорда, Маңғыстау және

Астана қаласында бұл көрсеткіш республикалық

орташа көрсеткіштен 1,4 есеге жоғары.

Онкологиялық аурулармен ауратындар ара

сында жас әйелдер саны басым (62,3 %). 2017

жылы жастар арасында қатерлі ісік ауруына

шалдығудың ең қолайсыз жағдайлары Астана қ.,

Қарағанды және Жамбыл облыстарында анықта

лады.

2016 жылмен салыстырғанда 2017 жылы

ЖҚТБ ҚОО-да Д есебінде тұратын жастардың

жалпы саны азайған. 2017 жылдың нәтижелері

бойынша ЖҚТБ ҚОО-да есепте тұратын жастар

дың барынша көбі Шығыс Қазақстан (364), Қа

рағанды (364) облыстары мен Алматы қ. (354)

тіркелген.

15-29 жас аралығындағы халық арасында

алкоголизм оқиғаларының көп саны келесі ай

мақтарда анықталған: Шығыс Қазақстан, Қы-

зылорда облыстары мен Астана қ.

Кәмелетке толмағандар арасындағы ерте

жүктілік пен түсік тастау мәселелеріне аса үлкен

назар аудару қажет. 2017 жыл қорытындысы

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Национальный доклад «Молодежь Казахстана – 2018» - часть 8