Национальный доклад «Молодежь Казахстана

ТАР

АУ 6

ҒАМ

ДЫҚ

-САЯСИ

ҮР

ДІС

ТЕ

РДЕ

ГІ

ЖА

ТАР

«Жастар» ҒЗО 2016 жылдың 4 тоқсанында жүр

гізген зерттеу деректерімен салыстыратын болсақ,

екі жыл бұрын респонденттердің шамамен осындай

бөлігі кейбір мәселелер оларды наразылық акци

яларына қатысуға итермелей алады деп санаған.

Дегенмен бұл жылдары жастардың қатысуымен

ешқандай наразылық акциялары Қазақстанда

болған жоқ. Сондықтан бұл жауаптар нақты емес,

оларды жастардың әлеуметтік мәселелерді шешу

мен қанағаттанбауының бір белгісі, қоғамда пісіп

жеткен қарама-қайшылықтарды тауып, бекітудің

әдісі ретінде қарастыруға болады. Мәлімделген на

разылық нақты іс-әрекетке айналуы шарт емес.

«Сіздің ауылыңызда/қалаңызда наразылық ак

циясының туындау ықтималдығы бар ма?» сұрағы

на 37,2 % ондай ықтималдық бар екенін жоққа

шығарған жоқ. Жастардың 35,3 %-ы «Жоқ шығар»

деп жауап берсе де, толығымен наразылық іс-қи

мылдарды жоққа шығармайды (6.7-сурет).

Мемлекет жастарының 11,3 %-ы наразылық ак

цияларының туындауын болжамдаса, 2,3 %-ы олар

дың болу мүмкіндігіне сенімді.

Жалпы алғанда, аталған сауалнама нәтиже

лері алаңдаушылықты тудырады, себебі 37,2 %-ы

ғана өздерінің тұрғылықты орындары бойынша

наразылық акциясының пайда болу мүмкіндігінің

жоқтығына сенімді. Қойылған сұраққа жауап беруге

қиналған жастарды естен шығармау керек.

Жұмысбастылық тұрғысынан қарайтын болсақ,

«қатарынан оқитын және жұмыс істейтін (қосым

ша жұмыс)» жастарда наразылық күтімі әлдеқайда

жоғары (17,5 %). Тек қана жұмыс істейтін (14,6 %), жұ

мыс іздейтін (14,1 %), оқымайтын, жұмыс істемейтін

де, іздемейтін (12,6 %) және тек қана оқитын (12,1 %)

сұралған жастар да өздерінің ауылдары/қалаларын

да наразылық акцияларының пайда болу ықтимал

дығы нақты бар немесе бар болуы мүмкін екендігін

айтты.

Аймақтық тұрғыдан қарайтын болсақ, өздерінің

елді мекендерінде наразылық акцияларының ықти

малдығын келесі аймақтардың тұрғындары жоғары

бағалайды: Ақтөбе облысы («Сіздің ауылыңызда/

қалаңызда наразылық акциясының туындау ықти

малдығы бар ма?» сұрағына «Әрине, иә» және «Иә»

жауаптарының қосындысы 26,5 %-ға тең), Атырау

облысы (қосынды көрсеткіш мәні 26,1 %) және Қы

зылорда облысы (25,3 %). Қосынды көрсеткіш мәні

20 %-дан Алматы қаласы (22,5 %) мен Қарағанды

облысында (24,1 %) асады.

Республика бойынша жастар тарапынан нара-

зылық туындауының ықтималдығын төмен ба-

ғалайтын

аймақтар

қатарына

Солтүстік

Қазақстан облысы (0 %), Астана қаласы (қосын-

ды көрсеткіш 1,7 %) және Қостанай облысы (2,2 %)

жатады. Ауылда тұратын жастар бұқаралық

наразылықтың қауіпін қала жастарына қараған-
да төмен бағалайды (10,3 % бен 16 %).

Зерттеу аясында жастардың заманауи әлеумет

тік-экономикалық және саяси жағдайларға беретін

баға деңгейін анықтау қажет. Қазақстандағы эко

номикалық жағдайдың деңгейін 76,4 % респондент

«жақсыға», 8 %-ы «өте жақсыға» бағалаған. Оған

қоса, 55,8 % жағдайдың жақсаруын, 36,4 %-ы жағдай

дың тұрақтылығын болжаса, тек 3,1 % ғана жағдай

нашарлайды деп есептейді. Респонденттердің ба

сым көпшілігі Қазақстанның дұрыс бағытта дамып

жатқанына сенімді: 29,9 % – дұрыс және 62,6 % –

дұрыс шығар [28, 169 б.].

«Жастар» ҒЗО өткізген әлеуметтік зерттеу нәти

желеріне сәйкес, «толығымен қанағаттанған»

және «қанағаттанған» жастар 61,9 %-ды құрай

ды. Сұралғандардың 18,2 %-ы елдегі мемлекеттік

жастар саясатының жүзеге асырылуымен қанағат

танбайды («қанағаттанбаймын» және «мүлдем

қанағаттанбаймын»). Жас азаматтардың 12,7 %-ы

«мемлекеттік жастар саясаты жайлы ештеңе біл

мейді» [28, 146-147 б.] (6.8-сурет).

Қазақстандық жастардың 28,9 %-ы мемлекеттік

органдар «Әрине, біледі және осы мәселелерді шешу

үшін қолдан келгеннің бәрін жасауда» деген пікірде.

«Білсе де, жастар мәселелерін шешпейді» деп жа

уап берген 39,4 % сұралған жастар қызығушылық

Толығымен қанағаттанамын

Қанағаттанамын

Қанағаттанбаймын

Мүлдем қанағаттанбаймын

Ештеңе білмеймін

Жауап беруге қиналамын

6.8-сурет

«ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ЖАСТАР
САЯСАТЫНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫМЕН
ҚАНАҒАТТАНАСЫЗ БА?» СҰРАҒЫНА
ЖАУАПТАРДЫҢ ҮЛЕСТІРІМІ

Дерек көзі: «Жастар» ҒЗО

жүргізген әлеуметтік зерттеу нәтижелері

16,5

45,4

14,1

4,1

12,7

7,2

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 6

ҒАМ

ДЫҚ

-САЯСИ

ҮР

ДІС

ТЕ

РДЕ

ГІ

ЖА

ТАР

100

«Қазақстан жастары – 2018»

ұлттық баяндамасы

тудырады. Әрбір бесінші (20,6 %) жас Қазақстандық

мемлекеттің жастардың шынайы мәселелері жайлы

білмейтіндігін мәлімдесе, 4,7 %-ы мемлекет жастар

мәселелері жайлы мүлдем білмейтіндігіне сенімді

(6.9-сурет). Жалпы, жастар олардың мәселелерін

мемлекет шешетіндігінде сенімді емес деген қоры

тындыға келеміз.

Осылайша, Қазақстан Республикасының Білім

және ғылым министрлігінің «Мемлекеттің страте-

гиялық ресурсі ретінде студент-жастардың саяси

мәдениетін қалыптастыру» жобасы аясында 2017

жылы Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ саясаттану

және саяси технологиялар кафедрасы өткізген

фокус-топтардың нәтижелері жастар арасындағы

туындап жатқан қарама-қайшылықтар мен мәсе-

лелерді анықтаудың тиімді жолдарының жоқты-

ғын көрсетті. Жастардың пікірінше, «жастар

саясаты саласында үкімет қабылдайтын шешімдер

әдетте жағдаятты, салдарды ескерусіз дұрыс

ойластырылмаған». Жастар Қазақстанда «сөзбен

емес, іспен» жастардың қызығушылықтарын

білдіретін» қоғамдық ұйымдар аз деп те ойлайды.

Сауалнама нәтижелерін талдап, жастар мемлекет

тен жұмыспен, тұрғын үймен қамту, сапалы білімнің

қолжетімділігі мәселелерін шешуді күтіп отыр деген

шешімге келуге болады.

Заманауи қоғамда дәстүрлі ғана емес (митингтер,

ереуілдер, пикеттер, бұқаралық шерулер), флэшмоб,

хэппенинг, перформанс сияқты жаңа формалар да

кең өріс алып жатқандығы бәріне мәлім. Қазақстан

дық жастар жайлы сөз қозғайтын болсақ, тәжірибе

көрсеткендей, олар өз мәселелерін шешу барысын

да наразылық іс-әрекеттеріне көп жүгіне бермейді.

Соңғы кездері сарапшылардың айтуынша, нараз

ылық белсендігіне септесетін маңызды фактор ақпа

раттық технологиялардың, әлеуметтік желелілердің

дамуы болып табылады. Оған қоса, сауалнама нәти

желеріне сәйкес, жастардың 9,8 %-ы ғана өз аккаунт

тары мен әлеуметтік желілерде парақшаларының

жоқтығын мойындайды.

Алайда, әлеуметтік желілер көбіне болып жатқан

оқиғалар жайлы қоғамды хабарландыру, қоғамдық

ойға әсер ету үшін қолданылатын жаңа технология

лар ғана болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда,

әлеуметтік желілер маңызды, бірақ анықтауыш фак

тор болып табылмайды.

Осылайша, жастардың наразылық белсенділігі

бірінші кезекте әлеуметтік-экономикалық мәселелер

мен байланысты болуы мүмкін. Наразылықтардың

өздері тұрақсыздық белгісі емес, қоғамдағы көңіл

толмаушылықты заңды түрде білдіру үшін институ

ционалдық шарттардың бар болуының көрсеткіші

болып табылады. Наразылық сипаты көбіне қандай

да бір қоғамның саяси жүйесінің түрі, саяси құн

дылықтары мен саяси мәдениеттің деңгейіне сәйкес

келеді.

Әрине, наразылық акцияларының ықтимал

дығын бағалау нәтижелері бойынша ғана наразылық

белсенділігінің деңгейі жайлы қорытынды жасауға

болмайды. Оған қоса, әлемдегі наразылықтардың

тәжірибесі бұрын бейсаясатты болып көрінген жастар

қозғалтушы күш болып табылатындығын көрсетеді.

Бейсаясатты жағдайдан наразылыққа өту өте қысқа

уақыт аралығында жүзеге асырылған. Сондықтан

жастар мәселелерін елемеу, оларды шешуді ұзаққа

созу наразылық әлеуетін өсіре береді.

Әдетте жастар мәселелерін анықтау үшін өт

кізілетін әлеуметтік сауалнамалар өзекті мәселе

лерді жедел түрде анықтай алмай қалуы мүмкін. Сон

дықтан жастарды мазалайтын маңызды сұрақтар

жайлы ақпарат алудың қосымша жолдарын, олар

дың билік органдарымен байланысып, өз өзекті мәсе

лелерін шешу үшін қолданатын коммуникацилық

арналарын зерттеу қажет.

Негізгі арналар ретінде ақпараттық ресурстар

ды зерделеуге болады: үкімет, министрліктердің

блогтары, әлеуметтік желілері. Бұл технологиялар

жастардың көңіл-күйін зерттеудің балама дерек көзі

болып қана қоймай, жастар ортасында туындаған

қарама-қайшылықтар мен мәселелерді уақытылы

анықтауға мүмкіндік берер еді.

Саяси әлеуметтену институттарының тиімді жұ

мысын ұйымдастыру, жастар үшін қабылданған

реформаларды ары қарай жүзеге асыру бойынша

жұмыс жүргізу; жастар құқықтары мен бостан

дықтарын қорғауды қамтамасыз ету; жастардың

саяси-құқықтық мәдениетін қалыптастыру; жастар

мен мемлекеттік билік органдарының арасындағы

диалогты құру, жастардың радикалдану мәселе

лерін анықтау, жастардың қызығушылықтарын

білдірудің легитимді құрылымдары мен тетіктерін

дамыту қажет.

6.9-сурет

«СІЗДІҢ ПІКІРІҢІЗШЕ, МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК
ОРГАНДАРЫ ШЫНАЙЫ ЖАСТАР МӘСЕЛЕЛЕРІ
ЖАЙЛЫ ХАБАРДАР МА?» СҰРАҒЫНА
ЖАУАПТАРДЫҢ ҮЛЕСТІРІМІ

Дерек көзі: «Жастар» ҒЗО

жүргізген әлеуметтік зерттеу нәтижелері

Әрине, біледі және осы

мәселелерді шешу үшін

қолдан келгеннің бәрін

жасауда

Білсе де, жастар

мәселелерін шешпейді

Білмейтін шығар

Мүлдем білмейді

Жауап беруге қиналамын

28,9

39,4

20,6

4,7 6,5

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 6

ҒАМ

ДЫҚ

-САЯСИ

ҮР

ДІС

ТЕ

РДЕ

ГІ

ЖА

ТАР

101

6.3. ЖАСТАРДЫ ӘСКЕРИ-ПАТРИОТТЫҚ

ТӘРБИЕЛЕУ

Қазіргі заманғы қоғамың басты құндылықтары

ның бірі болып патриоттық табылады. Ол тек Отанға

деген махаббат, өз елін мақтан тұту, оны білу және

түсінуге деген ұмтылыс, оны жақсарту ретінде ғана

емес, өз мемлекеті үшін белгілі бір іс-әрекеттерді жа

сауға дайындығымен түсіндіріледі.

Патриоттық құндылығының өлшемдерінің бірі

– жастардың әскери-патриоттық тәрбиесі. Әске

ри-патриоттық тәрбие – мемлекеттік органдардың,

қоғамдық бірлестіктер мен ұйымдар қызметінің

мақсатқа бағытталған және үйлестірілген жүйесі.

Әскери-патриоттық тәрбие жүйесін ұйымдасты

ру мен жұмыс істетудің басты әлеуметтік институты

болып мемлекет табылады.

2017 жылы Қазақстан Республикасының Қорға

ныс министрлігі жастардың әскери-патриоттық тәр

биесіне бағытталған республикалық деңгейдегі 130-

дан астам іс-шара өткізді. Іс-шаралардың көпшілігі

елдің Қарулы күштерінің әскери бөлімдері мен

бөлімшелерінде өткізіледі, олардың ішіне Ұлы Отан

соғысы ардагерлерімен кездесу, батылдық сабақта

ры, Ашық есік күндері мен өзге де іс-шаралар кіреді.

Қазақстандағы әскери-патриоттық тәрбие екі

тағайындалуы бар білім беру технологиясы ретінде

орын тепкен:

1. Жастардың кәсіби бағдарын әскери қызмет

жағына қарай насихаттау;

2. Әскери қызметкерлерге ғана емес, барлық

мемлекет халқына қажетті мінез қасиеттерін

ұластыру.

2017 жылдың нәтижелері бойынша Қазақстан

Республикасында әскери-патриоттық бағыттағы

943 клуб, 1 265 үйірме, 67 секция мен 71 кадеттік

сыныптар қызмет етті. Осы ұйымдарға мүше, әскер

ге дейінгі жастағы жастардың жалпы саны 64 874

адамды құрады (6.10-кесте).

Жыл сайын мектеп қабырғаларында батылдық

сабақтары өткізіледі. 2017 жылы Отан қорғаушылар

күнінің аясында 50 000 оқушының қатысуымен

3 600 мектепте батылдық сабақтары өткізілді.

Ұлттық әскери-патриоттық орталықтағы әске

ри-патриоттық жұмыстың қызметін үйлестіру мақ

сатында барлық аймақтарда бөлімшесі бар «Жас

Сарбаз» республикалық қозғалысы құрылды. Өзге

мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдарымен

бірлесе отырып, соңғы екі жылда 110 000 адам қа

тысуымен жастардың әскери-патриоттық тәрбиесі

бойынша 992 түрлі іс-шаралар өткізілді. ҚР БҒМ,

қоғамдық қорлардың қолдауымен 101 кадеттік сы

нып ашылды, онда 3 000-ға жуық бала оқытылуда.

Өткізілген іс-шаралардың ең ауқымдысы жыл

сайын өткізілетін «Айбын» әскери-патриоттық

жиын болып табылады. Оған 55 000 оқушының қа

Дерек көзі: ҚР ҚМ

71
27

154
108

78
98

181

119

119
210

433

512

2 346

3 539
1 035
4 199
6 220
2 033
3 034
8 614
1 296
2 198
2 433
3 117
4 617
1 954
9 274

449

10 835

64 847

Осы ұйымдарға мүше,

әскерге дейінгі жастағы

жастардың жалпы саны

Әскери-патриоттық бағыттағы клуб,

үйірме, секция мен кадеттік

сыныптардың жалпы саны

Аймақ

Астана қаласы
Алматы қаласы
Ақмола облысы
Ақтөбе облысы
Алматы облысы
Атырау облысы
Шығыс Қазақстан облысы
Жамбыл облысы
Батыс Қазақстан облысы
Қарағанды облысы
Қостанай облысы
Қызылорда облысы
Маңғыстау облысы
Павлодар облысы
Солтүстік Қазақстан облысы
Оңтүстік Қазақстан

БАРЛЫҒЫ

6.10-кесте

ӘСКЕРИ-ПАТРИОТТЫҚ БАҒЫТТАҒЫ КЛУБ, ҮЙІРМЕ, СЕКЦИЯ МЕН КАДЕТТІК СЫНАПТАРДЫҢ
ЖАЛПЫ САНЫ, 2017 ЖЫЛ

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 6

ҒАМ

ДЫҚ

-САЯСИ

ҮР

ДІС

ТЕ

РДЕ

ГІ

ЖА

ТАР

102

«Қазақстан жастары – 2018»

ұлттық баяндамасы

тысуымен 2 000-нан астам клуб қатысады. Соңғы

үш жылда «Айбын» әскери-патриоттық жиынының

соңғы кезеңінде 3 110 бала қатысты.

Жас патриот үлгісін қалыптастыруда жыл сай

ынғы «Жас ұлан» республикалық әскери өлеңдер
фестивалі ерекше орын алады. Өткен жылы
фестивал

ің іріктеу кезеңіне 3 000-нан астам

оқушы қатысты.

Фестиваль

финалына

356 жас орындаушы қатысты.

2017 жылы ҚР Қорғаныс министрлігінің дерек

тері бойынша Қазақстан Республикасының жоғары

білім беру мекемелерінде 14 800 студент оқитын 30

әскери кафедра жұмыс істейді.

2018 жылдың бірінші жартыжылдығында

«Жастар» ҒЗО өткізген әлеуметтік зерттеу нәтиже

лері бойынша, қазіргі заманғы Қазақстан жастары

үшін патриоттық эмоционалдық алаңдаушылықпен

байланысты – Отанға деген махаббат – 32,4 %, жас

респонденттердің ширегінен көбіне патриот болу

өз елінің ұлы жетістіктерімен мақтану дегенді біл

діреді – 27,3 %, әрбір бесінші жас адам патриоттар

Отан игілігіне қызмет ету керек деп ойлайды – 20,3 %

(6.11-кесте).

Зерттеу аясында жастардың әскерге қатынасы

жас қазақстандықтардың Қарулы күштерге қатыс

ты сезімдерін анықтау жолымен өлшенді. Әлеумет

тік зерттеу нәтижелері көрсеткендей, жас азамат

тар Қарулы күштерге қатысты көбіне мақтанышты

сезінеді – 28,6 %. Жастардың төрттен бірі өз жауап

тарында құрметті белгілеген болатын - 25,6 %, ал әр

бір бесінші қазақстандық (21,3 %) Қарулы күштерге

сенім артатынын мәлімдеген.

Зерттеу нәтижелерінен көріп тұрғанымыздай,

таңдалған ұстаным құрмет, сенім, мақтанышпен

байланысты жағымды сезімдерден көрініс таба

ды. Нәтиже жанама түрде қазақстандық жастар

арасындағы патриоттықтың жоғарғы деңгейіне

сілтейді. Егер оларға әскерге тәнті болатын 4,3 %

респондентті қосатын болсақ, нәтижесінде жас

адамдардың 79,7 %-ы әскер институтына жағымды

көзқараста (6.12-кесте).

ҚР Қорғаныс министрілігінің деректері бойынша

2017 жылы ҚР Қарулы күштер қатарында қызмет

өтеп жүрген жастар саны (18-29 жас) келесідей

болды:

- офицерлер қатарынан – 6 613 адам;

- келісім шарт бойынша әскери қызметкерлер

қатарынан – 17 895 адам;

- жедел әскери қызмет қызметкерлері қата

рынан – 12 000 адам.

Патриоттық тақырыптағы тәрбиелік іс-шара

ларға жастардың қатысу деңгейі бойынша алынған

деректер өте қызықты болып шықты. Қатысқан

дардың саны нашар ақпараттандыру себебінен

қатыспағандардың санынан тек 3 %-ға ғана артық

болды (49,7 % қарсы 46,9 %).

Осындай іс-шаралардың қатысушыларының

құрамы негізінен оқу үрдісі барысындағы (мектеп

терде – 36 %, колледж, ЖОО – 9,7 %) және осындай

іс-шараларға қатысушылардың өзінен (4,0 %) тұра

ды.

Қазіргі замандағы Қазақстандағы патриоттық

тәрбие негізінен түрлі деңгейдегі білім беру мекеме

6.11-кесте

«СІЗДІҢ ОЙЫҢЫЗША, ҚАЗАҚСТАН ПАТРИОТЫ
БОЛУ ДЕГЕН НЕ?» СҰРАҒЫНА
ЖАУАПТАРДЫҢ ҮЛЕСТІРІМІ

Дерек көзі: «Жастар» ҒЗО

жүргізген әлеуметтік зерттеу нәтижелері

32,4

27,3
20,3
13,4

12,9

12,8
12,5

12,0

9,2

6,8
3,7

3,7
2,0

Отанды, соның ішінде туған қаланы,
ауылды жақсы көру
Мемлекеттің ұлы жетістіктерімен мақтану
Отан игілігі үшін еңбектену
Мемлекеттің өзге азаматтарымен тату-тәтті
өмір сүру
Мемлекет заңдарын ұстану, заңға бағынып,
салықты уақытылы төлеу
Қажет болған жағдайда, қару ұстап, елді қорғау
Қазақ тілін, дәстүрлерін және Қазақстан
тарихын білу
Елдің ұлы болашағына сену
Шетелге барғанда, Қазақстан жайлы
мақтанышпен айту, Қазақстан туралы әңгімелесу
Елде болып жатқан жағдайлар үшін жауапты болу
Отандық қазақстандық өнімдерді сатып алу
(азық-түлік, киім және т.б.)
Отаннан алыста болғанда, оны аңсау
Әскери қызметті орындау

6.12-кесте

«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРУЛЫ
КҮШТЕРІНЕ ҚАТЫСТЫ ҚАНДАЙ СЕЗІМДЕРДІ
БАСТАН КЕШІРЕСІЗ?» СҰРАҒЫНА
ЖАУАПТАРДЫҢ ҮЛЕСТІРІМІ

Дерек көзі: «Жастар» ҒЗО

жүргізген әлеуметтік зерттеу нәтижелері

28,6
25,6
21,3

5,3
5,3
4,3
3,0
0,5
0,1
6,3

Мақтаныш
Құрмет
Сенім
Сенімсіздік
Немқұрайлық
Таңдану
Түңілу
Қорқыныш
Басқа
Жауап беруге қиналамын

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 6

ҒАМ

ДЫҚ

-САЯСИ

ҮР

ДІС

ТЕ

РДЕ

ГІ

ЖА

ТАР

103

лерінің қабырғаларында шоғырланған (6.10-сурет).
Зерттеу  барысында  респонденттерге  жастар
арасындағы патриоттықты тәрбиелеу бойынша
шаралар туралы пікірін білдіру ұсынылған болады.
Сұралғандардың  пікірінше,  жастар  арасындағы
патриоттықты  асыру  үшін  келесідей  шаралар
қажет: Қазақстан  халқының  тарихын,  әдет-
ғұрыптары мен дәстүрлерін үйрену – 18,4  %, орта
буындағы мектептерде алғашқы әскери дайындық
сабақтарын  өткізу –  15,2  %,  тұрғылықты  мекен-
жай  бойынша  балалар клубтарының  жұмысын
дамыту – 11,2 % (6.13-кесте).

Осылайша, Қазақстан жастарының санасын

дағы патриоттық түсінігі бірінші ретті эмоционал

дық алаңдаушылықтармен байланысты болып

табылады. Елдің Қарулы күштеріне қатысты

сұралған жастардың басым көпшілігі жағымды

сезімдерді – мақтаныш, таңдану, сенім,

құрметті сезінуде. Әскер институты жағымды

эмоцияларды тудыратын жастардың саны

онымен қанағаттанбайтындар санынан бес есе асады.

Жалпы, Қазақстан жастары әскерде қызмет ету

ді

абырой санайды. Әскерде қызмет ету абыройлы деп

санайтын жас қазақстандықтардың саны оны

абыройлы деп санамайтындардың санынан 4 есе

асады – 68,2 %, (17,7 %-ға қарсы).

Қазақстан жастарының басым бөлігі мемлекетте

патриоттық тәрбиеге бөлінетін назардың деңгейін

жеткілікті деп табады, бірақ патриоттықты дамыту

бойынша тәрбиелік іс-шараларға қатысу дәрежесін

орташа деп бағалауға болады. Қазіргі замандағы

Қазақстандағы патриоттық тәрбие негізінен түрлі

деңгейдегі білім беру мекемелерінің қабырғаларын

да

шоғырланған және жаппай/топтық сипатқа ие.

Жастар арасындағы патриоттықты арттыруға

қажетті шаралар ішінен жастар келесі үш шараны

ерекшеледі: Қазақстан халқының тарихын, әдет-

ғұрыптары мен дәстүрлерін үйрену, орта буындағы

мектептерде алғашқы әскери дайындық са

бақтарын өткізу, тұрғылықты мекен-жай бойынша

балалар клубтарының жұмысын дамыту.

Иә, мектепте сыныбыммен қатысқанмын

Иә, өзім жеке қатысқанмын

Жоқ, қатысқан жоқпын және әскери-патриоттық

тақырыпты іс-шаралар туралы ешқашан естіген

емеспін

Жауап беруге қиналамын

6.10-сурет

«ӘСКЕРИ-ПАТРИОТТЫҚ ТАҚЫРЫПТАҒЫ БАЙҚАУ,
ЖАРЫС, ОЛИМПИАДА, КОНЦЕРТ ЖӘНЕ ӨЗГЕ
ДЕ ІС-ШАРАЛАРҒА ҚАТЫСЫП КӨРІП ПЕ ЕДІҢІЗ?»
СҰРАҒЫНА ЖАУАПТАРДЫҢ ҮЛЕСТІРІМІ

Дерек көзі: «Жастар» ҒЗО

жүргізген әлеуметтік зерттеу нәтижелері

9,7

23,4

23,5

3,4

Иә, колледж / институт / университетте

тобыммен қатысқанмын

Жоқ, қатысқан емеспін, бірақ жастардың

қатысқанын көргенмін / естігенмін

6.13-кесте

«СІЗДІҢ ПІКІРІҢІЗШЕ, ЖАСТАР ПАТРИОТТЫ
БОЛУ ҮШІН НЕ ІСТЕУ КЕРЕК?»
СҰРАҒЫНА ЖАУАПТАРДЫҢ ҮЛЕСТІРІМІ

Дерек көзі: «Жастар» ҒЗО

жүргізген әлеуметтік зерттеу нәтижелері

18,4

15,2

11,2

11,1

9,5

7,0

6,2
5,9
5,1

2,3

Қазақстан халқының тарихын, әдет-ғұрыптары
мен дәстүрлерін үйрену
Орта буындағы мектептерде алғашқы әскери
дайындық сабақтарын өткізу
Тұрғылықты мекен-жай бойынша балалар
клубтарының жұмысын дамыту
Тұрақты түрде спорттық жарыстар, байқаулар,
олимпиадаларды өткізіп тұру
Жазғы каникул кезінде оқушылар үшін
әскери-патриоттық лагерьлерді ұйымдастыру
Балалар мен жасөспірімдер мемлекеттік тілде,
қазақстандық және қазақ авторларының
әдебиетін оқу керек
Қазақ тілін үйрену
Жастарды әскерде қызмет етуге міндеттеу
Ұлттық батырлар туралы қазақ тілінде
мультфильмдер мен балалар бағдарламаларын құру
Балабақшаларда әнұранды үйрету

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 7

ЖА

ТАР

ДЫҢ

РА

ЛЬДЫ

-А

АМ

ГЕ

РШІ

ЛІК

ҚҰН

ДЫ

ЛЫҚТЫҚ

ТАН

ЫМ

АРЫ

105

7.1. ЖАСТАР ЖӘНЕ ДІН

2017 жылдың маусым айында қабылданған

Қазақстан Республикасының дін саласындағы

мемлекеттік саясаттың 2017 – 2020 жылдарға

арналған тұжырымдамасының аясында екі

бағыттаушы қағидасы анықталған, олардың

біріншісі – Қазақстан Республикасының мем

лекет құрылымының зайырлылық негіздерін

нығайту, екіншісі – діни экстремизмнің, әсіресе

жастар арасында таралуына тосқауыл қою бой

ынша алдын алу жұмыстарын ілгерілету [29].

Кез келген қоғамда жастар қоғамдық да

мудың барлық салаларында оның болашағын

анықтайтын басты ресурс болып табылатын

дықтан, қазіргі заманғы қазақстандық жастар

дың зайырлылық және діни құндылықтары

ның ара қатынасы, олардың діншілдік деңгейі,

жастардың қоғам өміріндегі діннің орнын баға

лауы туралы сұрақ орасан зор өзектілікке ие

болады. Қойылған сұрақтарға жауап беру мақ

сатында мемлекеттің зайырлы бастауларын

нығайту мен орташа және ұзақ мерзімді келе

шегіне қазақстандық мемлекеттің зайырлығын

сақтаудағы жастардың орнын анықтауға септігін

тигізеді.

2018 жылы «Жастар» ғылыми-зерттеу орта

лығы қазақстандық жастардың өзекті мәселе

лері бойынша жүргізген әлеуметтік сауалнамасы

бойынша жастардың 69 %-ы өздерін діншілмін

деп санайтындығын көрсетті. Олардың ішінде

діни ұстанымдарға беріліп кеткен, өз өмірлерін

де діни нормаларды ұстанатын дағдыланған

діндарлар 6,4 %-н құрады. Қалған жастар діншіл

болғанымен, діни салтпен өмір сүрмейді және

діни нормаларды сирек ұстанады (26,5 %) немесе

діншіл болса да, діни өмірге қатыспайды (36,1 %).

Осылайша, діншіл жастардың 69 %-нан 62,6 %-ы

діни тәжірибеге беріліп кетпеген. Жастардың

үштен біріне жуығы, 28,2 %-ы өздерін діншіл емес

адамдар қатарына жатқызды. Діншіл еместер

тобы дінді құрметтейтін, бірақ діншіл еместер

ден (15,2 %), дінге немқұрайлы қарайтындардан

(8,0 %), діншіл болмаса да, кейде діни іс-шара

ларға қатысады, мысалы, діни орындарға бара

ды, сонымен қатар жастар арасында мардымсыз

орынды атеистер алады – бар болғаны 1,6 %.

Зерттеушілер адам мен қоғам өміріндегі діннің

орнын түсіну деңгейлерін ерекшелейді. Бірінші

деңгейде дін парыздар, міндетті нормалардың

жиынтығы ретінда адам мен Құдайдың қа

рым-қатынасын анықтайды. Бұл деңгейде діннің

теологиялық түсінігі үстемдікке ие болып, адам

өмірінің барлығы діни ұстанымдарға бағынады.

Екінші деңгейде дін өз халқының этникалық мә

дениетінің бір бөлігі ретінде анықталады, сәй

кесінше, мәдени құраушысына көп көңіл бөлінеді.

Үшінші деңгейде дін рухани құндылықтардан,

этикалық ережерден тұруымен қабылданады,

демек діннің рухани құраушысы ерекшеленеді.

Өзінің секуляризация және деприватизация

тұжырымдамасында

әлеуметтанушысы

Х.Казанова [30, 17 б.] зайырлы мемлекеттегі

ха

лық арасында дін әдетте халық мәдениеті

мен тарихының бөлігі, сонымен қатар мо-

ральдық ұстанымдардың жиынтығы ретінде

түсіндіреді.

Әлеуметтік сауалнама деректеріне сүйенетін

болсақ, қазақстандық жастар да дінді өз этносы

мәдениетінің бір бөлігі және моральдық

нормалар ретінде қабылдайды, бұл зайырлы

мемлекеттегі дін орнына сәйкес келеді. Себебі

зайырлылық дінге қарсы қоймайды, ол бір

мемлекет пен қоғамда түрлі дүниетанымдарға

ие діндарлар мен діндар еместердің бірге өмір

сүруінің формасы болып танылады [31, 17 б.].

Бұл тезис жастардың өмірдегі басты құн

дылықтар жайлы сұрағына жауаптармен дәлел

денеді. Олардың арасында басым көпшілігі:

отбасылық бақыт - 70,9 %, материалдық әл-

ауқат - 30,2 %, денсаулық - 64,3 %, адал достар –

23,7 %, мансап – 14,4 %, қызықты жұмыс –

14,0 % құндылықтарын таңдаған. Сауалнамада

жастар көрсеткендей, алдағы бес жылға

қойылатын негізгі мақсаттар – бұл сапалы

білім, 30,4 %, табысты мансап – 27,3 %, лайықты

жұмыс – 22,8 %, тұрғын үй - 17,4 %.

Осылайша, қазақстандық жастардың құн

дылықтары зайырлы мемлекет тұрғындарына

сай келетін – отбасы, материалдық әл-ауқат,

денсаулық, достар, мансап, жұмыс, ал өмірлік

мақсаттар арасында – білім, мансап, жұмыс құн

дылықтары алдыңғы орынға қойылған.

Айта кететін жайт, этникалық тұрғыдан қа

растырғанда, орыс ұлты өкілдерінің жастары

арасында өздерін діншілдер атаған жастар аз -

55,5 %, ал қазақ этносына жататын жастар

арасында бұл көрсеткіш әлдеқайда жоғары –

71,7 % діншілдер, сонымен қатар өзге этнос

өкілдерінің

жастары

арасында

діншіл

жастардың пайызы жоғары. Сәйкесінше,

орыс

этносы

өкілдерінің

арасында

атеистердің пайызы жоғары – 2,4 %, қазақтар

арасында – 1 %, өзге этнос өкілдерінің жастары

арасында – 3,7 %. Сонымен қатар қазақ ұлты

өкілдерінің жастары тек діни жораларды

сақтай отыра неке қию мүмкіндігін барынша көп

белгілеген (6,2 %). Орыс ұлты жастарынан мұндай

жолға тек 2,3 %-ы барады.

Қазақ ұлты респонденттерінің басым көпшілігі

өздерін ислам дініне жатқызды - 96,7 %. Сұралған

орыс өкілдері жастарының 88,9 %-ы өздерін пра

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 7

ЖА

ТАР

ДЫҢ

РА

ЛЬДЫ

-А

АМ

ГЕ

РШІ

ЛІК

ҚҰН

ДЫ

ЛЫҚТЫҚ

ТАН

ЫМ

АРЫ

106

вославтар қатарына жатқызса, 4,9 %-ы мұсыл

ман, 1,3 % - католик, 0,9 % - протестант болып

шықты.

Заманауи зайырлы мемлекеттің басты сипаты

толеранттық болып табылады, оның ішінде дін

ге немқұрайлы қараудан бастап, басқа дін өкіл

дерін құрметтеуге дейін түрлі сипатқа ие болатын

деңгейлердегі діни толеранттықтың орны ерек

ше. Басқа ұлт өкілдерін қазақстандық жастар

дың көпшілігі құрметтейді - 36,3 %, 10,7 %-ында

қызығушылық тудырса, 35,8 %-ы немқұрайлы

қарайды, 8,3 %-ын жақтырмайды. Сәйкесінше,

жастар арасында түрлі деңгейдегі діни толерант

тық басымдыққа ие.

Осылайша, жалпы алғанда, қазақстандық

жастардың көбі діншіл болғандығына қара

мастан, олар діннің мәдени және моральдық

түсінігіне аса үлкен назар аудара отырып, қа

зақстандық қоғамның зайырлы негіздерін

нығайтуға айтарлықтай үлес қоса алады.

Ендігі кезекте жастар арасындағы туындап

отырған жағымсыз беталыстарды көрсететін

және жастармен жұмыс істеу барысында жетіл

діруді қажет ететін әлеуметтік сауалнамалардың

нәтижелеріне тоқталайық.

Біріншіден, өзге діндерді, мәдениеттерді зерт

теу - бұл діни толеранттықты қолдаудың және

ашық зайырлы дүниетанымды қалыптасты

рудың маңызды қыры болып табылады, ол өз

діни дүниетанымының түсінігін ғана емес, басқа

діни жүйелер жайлы көріністі қамтуы мүмкін.

Жас адам өзге діндерге қызығушылық таныту

арқылы басқа дүниетанымдар мен діни жүй

елердің құндылықтарын, құқықтарын жоққа

шығаратын радикалды діни идеологияға тар

тылуы мүмкін. Бұл қатынаста әлеуметтік зерттеу

деректері көрсеткендей, қазақстандық жастар

басқа этностарға қарағанда өзге діндерге аз қы

зығушылық білдіреді – 7,7 %, өзге діндермен қы

зығатын орыс өкілдері – 19,0 %, өзге өкілдер

арасында – 14,2 %. Жалпы алғанда, басқа

діндерге қызығушылық танытатын барлық

этностардың өкілдері мардымсыз пайызды

құрайды.

Екіншіден, қала және ауыл аймақтарында

тұратын барлық топтағы түрлі дінді ұстанатын

басқа этнос жастарының арасында діншілдік

деңгейінің өсімі байқалуда. Респонденттердің

57,3 %-ы жастар арасындағы діншілдік

өсімі анықталған.

Әсіресе

діни

өсім

батыс облыстарында – Ақтөбе (76,5 %),

Атырау (81,2 %) облыстарында айқын, онда

жастар арасында діни экстремизмді тарату

мәселесі өте өткір болып тұр.

Үшіншіден, жоғарыда аталған әлеуметтанушы

Х. Казанова қазіргі заманғы қоғамдағы діннің

деприватизациясын белгілейді, ол діннің қоғам

өміріне қайта оралып, қоғамдық кеңістікте үлкен

рөл ойнайтындығымен сипатталады. Сауална

маға сәйкес, қазақстандық жастардың бірша

ма бөлігі (қосынды 23,8 %) діншіл жастардың

қоғамда белгілі бір шиеленісті тудырып, өз еркі

мен діни жораларын мәжбүрлейді деп белгіледі.

Керісінше, жастардың 15,1 %-ы діншілдер қоғам

дық қатынастарға үндестік әкеледі деп ойлайды.

Жартысынан азы, соның ішіндегі 41,9 % жастар

діншіл жастардың қазақстандық қоғам жағдай

ына еш ықпал етпейтіндігіне сенеді. Бұл деректер

өз өмірлерін діни нормаларға бойсұндырған діни

жастардың қоғамда кең таралып, өмірге деген өз

көзқарастарын, құндылықтарын ендіріп жатқан

дығына дәлел болады. Респонденттер діншіл

жастардың өз тәртіптерін мәжбүрлеуі мен шие

леністі белгілегендіктен, діншілдер өздерінің

зайырлы құрдастары арасында насихат жұмы-

сын жүргізіп жатқандығын көруге болады.

Төртіншіден, жастардың айтарлықтай бөлігі

діни экстремизмді өздерінің аймақтарындағы

өзекті мәселелер қатарына жатқызды. Әсіре

се 17 %-ы діни экстремизм мәселесі өте өзек

ті, 18,2 % - өзекті деп белгілеген, қосынды мәні

25,2 %-ға тең. Аймақтық тұрғыдан жастар ара

сындағы діни экстремизмді аймақтық деңгейде

өзекті мәселе ретінде Атырау облысының жаста

ры (72,5 %), екі есе аз мөлшерде Ақтөбе (34,7 %)

мен Маңғыстау (24,0 %), Батыс Қазақстан облысы

(32,9 %), Астана қаласы (25,6 %) жастары белгіле

ген болатын.

Діни экстремизм қазақстандық қоғам үшін

ғана емес, барлық әлем қауымдастығы үшін өзек

ті мәселе болып табылады. Діни экстремизмді

зерттейтін отандық және шетелдік зерттеушілер

белгілегендей, жастар радикалды діни идеялар

дың ықпалына тез беріледі. С. Бейсембаев діни

экстремизм үшін қамауда отырғандар арасында

«Стратегия» әлеуметтік және саяси зерттеулер»

орталығы өткізген зерттеу нәтижелерін өз жұмы

сында көрсеткен. Ол діни экстремизм үшін сот

талғандардың көп бөлігі (14 адамнан 9-ы) 19 бен

29 жас аралығындағы жастар екендігін атап өт

кен [33, 6 б.]. Шетелдік ғалымдар Дж. Бартлет пен
К. Миллер исламдық радикалдану бойынша

зерттеу жүргізе отырып, бір мақсатты топ ретінде

жас мұсылмандарды алды, себебі олар радикал

дық идеяларды тарату үшін жағымды әлеуметтік

орта болып табылады [34,6 б.] деп қорытынды

лаған.

Соңғы онжылдықта ғылыми әдебиетте ради

калданудың түрлі теориялары кең етек жайды,

онда радикалданудың негізгі факторлары, ради

калдану сатылары мен оның салдары анықтал

ды. Жастар арасында радикалдану үрдісін іске

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 7

ЖА

ТАР

ДЫҢ

РА

ЛЬДЫ

-А

АМ

ГЕ

РШІ

ЛІК

ҚҰН

ДЫ

ЛЫҚТЫҚ

ТАН

ЫМ

АРЫ

107

қосатын және оны радикалдық ислам ағымда

рына тартатын факторларды анықтауға назар ау

дару қажет, себебі, біріншіден, бұл факторлардың

қазақстандық қоғам үшін өзектілігін анықтау,

екіншіден, осы білім негізінде қазақстандық

жастар арасында діни радикалдық идеяларды

таратудың алдын алуы бойыша тиімді бағдарла

маларды құру, үшіншіден, исламның радикалдық

ағымдарына тартылған жастарды дерадикалдау

үшін бағдарламаларды жетілдіру қажет.

Исламдық радикалдандыру саласындағы

белгілі сарапшы К. Викторович дағдарыс нәти

жесінде тұлға әлдеқайда осал және радикалды

көзқарасқа бейім деп санайды [6, 6 б.]. Бұл эконо

микалық дағдарыс (жұмысын жоғалту, әлеумет

тік мобильділіктің болмауы), әлеуметтік / мәдени

(тұлғалық дағдарыс, қоғамды жатырқау, нара-

зылық пен реніш сезімі, қорлау), саяси (ре-

прессия,

саяси

кемсітушілік,

азаптау),

отбасыдағы жақын адамның қайтыс болуымен

байланысты

жекебасының

дағдарысы,

қылмыс

пен

виктимизация,

психологиялық

мәселелер пайда болуы

мүмкін.

Британдық жастар арасындағы радикалдану

ды болдырмау бойынша алдын алу бағдарлама

ларын бағалау бойынша үлкен зерттеу авторлары

А. Хиршфилд, К.Кристман, Л.Вилксс, М.

Роджерсон, К.Шарат [35, 26 б.] зерттеу

нәтижелері

бойын

ша

жастарды

радикалдандыруға әкелуі мүмкін

қауіпті

факторларды анықтады. Бастапқы фак

торлардың қатарында әлеуметтік алшақтық,

әлеуметтік оқшаулану мен маргиналдану; өзін-өзі

анықтау мәселелері; дағдарыспен байланысты

өмірдегі белгілі бір кезең; бұқаралық ақпарат

құралдарының және Интернеттің әсері; қыл-

мыстық ортаға тартылу; Құранды түсінбеушілік;

әлеуметтік-экономикалық депривация; психо-

логиялық

мәселелер.

Сәйкесінше,

радикалдандыру үрдісі тек таза теологиялық

факторлармен ғана емес, сондай-ақ назар

аударуды

қажет

ететін

әлеуметтік-

психологиялық мәселелердің кешенімен де

туындайтын құбылыс.

Жоғарыдағы сауалнама көрсеткендей, қа

зақстандық жастар қауіпті факторлар тобына

кіретін белгілі бір әлеуметтік мәселелерді бастан

кешіруде. Біріншіден, қазақстандық жастар жұ

мыспен қамтылу бойыша қиындықтарға тап

болады. Атап айтқанда, жастардың 42,2 %-ы

тұрақты жұмыспен қамтылу мәлесінде қиын

шылықтар көрсе, 30,5%-ы мамандық бойынша

жұмыс таба алмайды, ал 8,5 %-ы ғана жұмысқа

орналасу барысында қиындық көрмейді. Бұл

жұмыстан айрылған жағдайда жаңа жұмыс табу

үшін қажетті уақыт туралы сұраққа берліген

жауаптармен дәлелденеді. Қысқа мерзім ішін

де жастардың тек 13 %-ы жұмыс таба алады,

жастардың 59,4 %-ының пікіріне сәйкес, жұмыс

іздеу орташа есеппен 3-тен 6 айға дейін алады.

Сондай-ақ, жұмыспен қамту мәселесі белгілі бір

қала мен ауыл жастарының өзекті мәселелерінің

бірі

болып

табылады.

Бұны

жас

респонденттердің 63,8 %-ы (өте өзекті және

өзекті) белгілеген болатын, жастардың тек 10,4

%-ы үшін ғана жұмыспен қамтылу мәселесі

өзекті емес. Аймақтық тұрғыдан қарағанда,

жұмыспен қамту мәселесін ерекше атап өткен

респонденттердің басым бөлігі Ақтөбе (53,1

%), Атырау (58,0 %), Маңғыстау (73,3 %),

Оңтүстік Қазақстан облыстарында (51,4 %)

(қазіргі Түркістан облысы), сондай-ақ Астана

қ. (73,4 %) тұрады.

Келесі облыстардағы респонденттер төмен

табысты айрықша өзекті мәселе ретінде

анықтады: Атырау (62,3 %), Ақтөбе (43,9 %),

Алматы (52,2 %), Шығыс Қазақстан (45,6 %),

Павлодар (51,4 %), Оңтүстік Қазақстан (45,5 %)

облыстары мен Астана қ. (74,4 %).

Өз қаласының / ауылының ең өзекті мәселе

лерінің бірі ретінде жастар жоғары білімнің қол

жетімсіздігін көрсетті - 63,7 %. Жастардың тек

14,0 %-ы үшін бұл мәселе өзекті және өте өзекті

емес. Жалпы айтқанда, бұл мәселе барлық ау

дандарға, әсіресе батыс аймақтары үшін өзекті.

Атырау облысында жастардың 58 %-ы, Батыс

Қазақстан облысындағы респонденттердің

41,4 %-ы, Маңғыстау облысындағы жастардың

50,7 %-ы, Ақтөбе облысында – сұралғандардың

36,7 %-ы, Алматы облысындағы жастардың

45 %-ы, Павлодар облысында - 40,5 % бұл мәсе

лені «өте өзекті» деп атады. Астана қаласындағы

жастар үшін де бұл мәселе өзектілердің біріне

жатады - 63,2 %, Алматыда жоғары білімнің қол

жетімдік мәселесі сауалнамаға қатысқан жастар

дың 32,6 %-ы үшін мейлінші өзекті.

Жұмыспен қамту және білім беру мәселелері

жастардың 36,6%-ының болашаққа сенімді емес

екендігін көрсетіп отыр.

Жұмыспен

қамтылудағы

қиындықтар,

табыстың төмен деңгейі, жоғары білім алу
мәселе-лері,

әлеуметтік маргинализацияға,

тіптен жатсынуға, өмірлік дағдарысқа әкеліп,

К.

Викторовичтің

айтуынша,

адамды

«когнитивті түрде ашық», яғни баламалы

көзқарастарға, соның ішінде радикалдық

діни идеяларға сезімтал қылады.

Оған қоса, сауалнамаға сәйкес, жастар дінде

тәртіпті (26,7 %), өмірдің қиын кезеңінде қолдау -

21,6 %, өмірдің мағынасы мен мәнін - 33,5 %, үміт,

жақсыға сенім - 28,3 % табуға болады деп есеп

тейді. Сәйкесінше, өмірдің қиын кезеңінде басты

тірекке айналуы мүмкін, діни іздеу жолында жас

адам ҚМБД мешіті имамына емес, әсіресе

интернет

кеңістігінде

белсенді

болып

табылатын радикалды ислам идеологиясының

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 7

ЖА

ТАР

ДЫҢ

РА

ЛЬДЫ

-А

АМ

ГЕ

РШІ

ЛІК

ҚҰН

ДЫ

ЛЫҚТЫҚ

ТАН

ЫМ

АРЫ

108

«Қазақстан жастары – 2018»

ұлттық баяндамасы

уағыздаушысына жолығуы мүмкін.

Жастарды радикалды исламдық қозға-

лыстарға  тартудың  тағы  бір  қауіпті  факторын
атап өту  қажет.  Қазақстандық  зерттеуші  С.
Бейсембаев  қылмыс  пен  радикалды  ислам
идеологиясына тартылу  арасындағы  арақаты-
насты  анықтаған болатын  [4,  10  б.].  Оған  қоса,
діни экстремизм мен терроризм үшін сотталған
тұтқындармен  сұхбаттасқан  соң,  ол  барлық
қылмыстардың  жалпы  сипаттамасын  ерекше-
леді  –  бұл  қылмыстық  субмәдениеттің,  оның
зорлық-зомбылық  культының, оның  өмірлік
заңдарының  және  ережелерінің және  тіпті
тілдерінің  әсері.  Шетелдік  зерттеушілер де
қылмыскер  жастарды  қауіп  тобына  жатқыза

ды.  Сауалнамаға  сәйкес,  Ақтөбе,  Атырау,  Маң-
ғыстау,  сондай-ақ  Солтүстік  Қазақстан  облыс-
тары мен  Астана  қ.  респонденттері  жастар
арасындағы  қылмысты  өзекті  мәселе  ретінде
атап өтті.

Қазақстан жастарының еріктілік қызметке

және түрлі жастар ұйымдарына қатысуының

төмен пайызына назар аудару қажет. Сауална

маға қатысқан жастардың 82,6 %-ы еріктіліктің

ешқандай түріне қатыспайды және жастар ұй

ымдары туралы білмейді. Бұл қазіргі заманғы

жастардың төмен әлеуметтік белсенділігін,

әлеуметтік үрдістерге қатыспауын көрсетеді, ал

бұл әлеуметтік маргиналдану қаупіне әкеледі.

Осылайша, жастар ортасында радикалды діни

идеологияға қатысудың қауіпті факторлары бар:

жұмыспен қамтылу қиындықтары, жоғары білім

алу қиындығы, табыстың төмендігі, әлеуметтік

белсенділіктің төмендігі, қоғамға тартылудың

нашарлығы.

Қазақстандық жастар арасында радикалды

діни идеологияны таратуға жол бермеу үшін мем

лекет, атап айтқанда Қазақстан Республикасы

ның Қоғамдық даму министрлігі, халықтың діни

сауаттылығын арттыру және «Kazislam» пор-

талы

арқылы

радикалды

идеяларды

насихаттауға

қарсы

шығу

мақсатында

блогерлік

және

ақпа

раттық-насихаттау

жұмысын жүргізе бастады, радикалды діни

идеологияға

тартылғандар

үшін

дерадикалдандыру орталықтары, атап айтқанда

«Ақниет» қоғамдық қоры қызмет етеді.

Мемлекеттің бастауымен түрлі мақсатты

топтар арасында діни экстремизмге қарсы тұру

бойынша алдын алу жұмыстары мен

радикалды

идеологияға

тартылып

кеткендерді

оңалту

жұмыстары

жүзеге

асырылуда. Сонымен қатар ҚАЖК жүйесінің

тұтқындарымен

жұмыс

негізінде

дерадикалданудың басты себебі – бұл кеңестік

тарихы бар діни және теологиялық білімнің жет

кіліксіздігіне, әсіресе діни экстремизм айыбымен

жазасын өтеп жатқандардың көпшілігі кеңестік

отбасылардан шыққандығына байланысты екен

дігі анықталған. Дегенмен, Мысыр, Марокко,

Сауд Аравиясы сияқты мұсылман елдерінде діни

дәстүрлері тереңге кетеді және ислам теологиясы

жайлы білімдері мол, алайда оларда да радикал

дық діни теология кең етек жайған.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының дін саласын

дағы мемлекеттік саясатының 2017 - 2020 жыл

дарға арналған тұжырымдамасы. //http://adilet.

zan.kz/rus/docs/U1700000500

2. Cazanova J. Public Religions in the Modern

World. - Chicago and London: The University of

Chicago Press, 1994.- 320 pp.

3. Kosmin B. Keysar A. (ed.) Secularism &

Secularity. Contemporary International Perspectives,

Institute for the Study of Secularism in Society and

Culture, 2007. – 168 pp.

4. Beissembayev S. Religious Extremism in

Kazakhstan: From Criminal Networks to Jihad//

Central Asia Fellowship paper. – 2016ю - № 15. – 21

pp.

5. Bartlett J., Miller C.The Edge of Violence:

Towards Telling the Difference between Violent and

Non-Violent Radicalization //Terrorism and Political

Violence. 2012. 24:1 - 21 Bartlett J., Miller C.The Edge

of Violence: Towards Telling the Difference between

Violent and Non-Violent Radicalization //Terrorism

and Political Violence. 2012. 24:1 – 21

6. Wictorowicz Q. Joining the Cause: al-Muhajiroun

and Radical Islam. Analytical Paper. Department of

International Studies, Rhodes Colledge, 2004. – 29 pp.

7. Process Evaluation of Preventing Violent

Extremism Programs for Young People. – Youth

Justice Board for England and Walles, 2012. – 111 pp.

7.2. ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫНЫҢ

ҚҰНДЫЛЫҚТЫҚ БАҒДАРЫ

Қазіргі заманғы қоғамда жастардың құндылық

жүйесін зерттеудің өзектілігі артып келеді, себебі тәу

елсіз және егеменді Қазақстанның болашағы жас

ұрпаққа, олардың дүниетанымдық көзқарастарын

дағы басымдықтарға байланысты.

Жастар өміріндегі құндылықтардың иерархиясы

2017 жылмен салыстырғанда ішінара өзгерді. Отба

сы, денсаулық, достық, әлі де құндылықтар рейтин

гінде жетекші позицияларды иеленсе де, пайыздық

көрсеткіште олардың мәні айтарлықтай төмендеді.

Сондай-ақ, жас респонденттер ойын-сауық пен билік

сияқты құндылықтарға аз көңіл бөле бастады.

Керісінше, махаббат; материалдық игіліктер;

білім мен білім алу; қызықты жұмыс, мамандық;

өзін-өзі көрсету, құрметтеу; мансап өсуі; адамдарға

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 7

ЖА

ТАР

ДЫҢ

РА

ЛЬДЫ

-А

АМ

ГЕ

РШІ

ЛІК

ҚҰН

ДЫ

ЛЫҚТЫҚ

ТАН

ЫМ

АРЫ

109

көмектесу – бұл барлық санаттағы Қазақстанның

жастары үшін өткен жылмен салыстырғанда үлкен

маңызға ие бола бастады. Ал сенім мен дін өз құн

дылығын шамамен 2 %-ға жоғалтты.

Орташа алғанда, барлық үш жас тобындағы (14-

18 жас, 19-23 жас, 24-29 жас) жастар жауаптарының

басымдықтары бойынша орналастырсақ, бұл келе

сідей түрге ие болады (орташа мәндер):

1) Отбасы (80,7 %) (2017 жылы - 82 %)

2) Денсаулық (52,2 %) (2017 жылы - 57 %)

3) Достық (28,5 %) (2017 жылы – 34 %)

4) Махаббат (16,2 %) (2017 жылы – 15 %),

5) Материалды қамтамасыз етілген өмір (16 %)

(2017 жылы – 15 %)

6) Білім, білім алу (14,8 %) (2017 жылы – 14 %)

7) Сенім, дін (10,3 %) (2017 жылы - 12 %)

8) Қызықты жұмыс, мамандық (11,1 %) (2017

жылы – 10 %)

9) Рухани тыныштық (8,9 %) (2017 жылы – 9 %)

10) Өзін-өзі көрсету, құрметтеу (7,7 %) (2017 жылы

– 5 %),

11) Мансап, қоғамдағы жоғары орын (6,4 %) (2017

жылы -6 %)

12) Адамдарға көмектесу (4,3 %) (2017 жылы – 4 %)

13) Ойын-сауық (4 %) (2017 жылы – 5 %)

14) Билік (3,5 %) (2017 жылы – 4 %)

15) Қоғамдық тану, бедел (2,1 %) (2017жылы – 2 %)

16) Шығармашылық (2 %), өзгеріссіз

17) Менің балаларым, олардың бақыты мен ден

саулығы (0,1 %)

Айта кететін жайт, жасөспірімдердің жастары

ұлғайған сайын, өмірдегі тірек ретіндегі отбасы

және

денсаулық

құндылықтарының

маңыздылығы неғұрлым артады. Барлық жас

топтары арасында қоғамдық құрметке ие болу

құндылығы мейлінше маңызды рөл атқарады.

Жастары өскен сайын, олар өзімшіл және /

немесе прагматикалық болып кетеді, осылайша,

достық құндылығы жас өткен сайын азаяды.

Өздерінің құндылықтарын бағалай отыра, қа

зақстандық жастар отбасыны барлық үш жас

топтарының арасында абсолютті құндылық деп

ата

ды. Оған қоса, бір беталыс байқалады: жас

адамдар

үлкейіп

есейген

соң,

өз

құндылықтарының

иерар

хиясында

отбасы

институтына

көбірек

мән

береді.

Респонденттердің 80,7 %-ына сәйкес, қазақстандық

Дерек көзі: «Жастар» ҒЗО жүргізген әлеуметтік зерттеу нәтижелері

8,5

78,9

5,1
2,8

34,5

8,1

45,8
21,8

9,0

15,4
11,0

1,2
5,8
5,8
7,4
2,5
0,0
0,2
0,0
0,0
0,0
1,6

12,1
83,4

3,2
3,0

22,0

9,5

56,3
10,5
12,1
16,0
21,6

2,0
3,4
9,5
5,5
0,8
0,0
0,0
0,0
0,2
0,1
0,2

14 пен 18 жас

аралығы

10,1
79,8

3,5
4,6

29,0

9,1

54,4
12,3
12,3
17,2
15,4

3,0
3,8
7,6
6,3
2,8
0,0
0,0
0,2
0,0
0,0
0,3

19 бен 23 жас

аралығы

Жас бойынша топтар

24 пен 28 жас

аралығы

Сіз үшін өмірдегі басты

құндылық не болып табылады?

Сенім, дін
Отбасы
Кез келген жағдайда рахат алу, демалу
Билік
Достық
Рухани тыныштық
Денсаулық
Білім, білім алу
Қызықты жұмыс, мамандық
Махаббат
Материалды қамтамасыз етілген өмір
Қоғамдық тану, танымалдылық, бедел
Адамдарға көмектесу
Өзін-өзі көрсету, құрметтеу
Мансап, қоғамдағы жоғары орын
Шығармашылық
Басқа
Бейбіт өмір сүру
Барлық жақтан тұрақтылық
Менің балаларым, олардың бақыты мен денсаулығы
Мақсатқа жету
Жауап беруге қиналамын

7.1-кесте

«СІЗ ҮШІН ӨМІРДЕГІ БАСТЫ ҚҰНДЫЛЫҚ НЕ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ?»
СҰРАҒЫНА ЖАУАПТАРЫНЫҢ ҮЛЕСТІРІМІ

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 7

ЖА

ТАР

ДЫҢ

РА

ЛЬДЫ

-А

АМ

ГЕ

РШІ

ЛІК

ҚҰН

ДЫ

ЛЫҚТЫҚ

ТАН

ЫМ

АРЫ

110

жастардың рухани-адамгершілік тәрбиесіне отбасы

жауапты (мейірімді, адал, жауапты болу және т.б.).

Сонымен қатар, мектеп, мемлекеттік органдардың,

діни институттардың, құрдастардың жастарды қол

дау, дамытудағы рөлі аталып өтілді.

Сауалнамаға қатысқан жастардың арасында

сенім, дін құндылық ретінде маңызды болып табы

лады және олардың Қазақстан жастарының ара

сында тұрақты өсу беталысы байқалады (7.2-кесте).

Респонденттердің көпшілігі дәстүрлі діншілдер,

яғни «кейде» немесе «өте сирек» діни салт-жоралар

ды орындайды. «Діни қауымдастық өміріне қаты

сып, діни нормаларды ұстанатын» діншілдер қатары

(2017-дағы 10 %-ға қарсы 16,2 %) өсіп барады, бірақ

олардың саны өзін «діншіл, бірақ діни практикаларға

қатыспайтындарға» қарағанда әлі күнге дейін аз

(2017-дағы 37,1 %-ға қарсы 43 %).

Сонымен қоса, «дін рухани-адамгершілік тәрби

еге көмектеседі» деп есептейтін адамдардың үлесі

(2017-дағы 40 %-ға қарсы 47,2 %) «бұл үдерістерден

гөрі отбасы, білім беру және мемлекет маңызды»

деп санайтындарға (2017-дағы 23 %-ға қарсы 19 %)

қарағанда біршама көп. Сонымен қатар қазіргі және

келешектегі жас ата-аналар діни білім беруге, жастар

арасында діни ағымдардың өсуіне арналған баспа

және электронды БАҚ-тарға аса үлкен мән бермей

Дерек көзі: «Жастар» ҒЗО жүргізген әлеуметтік зерттеу нәтижелері

14,5

33,6

35,9

1,8

3,5
5,5
1,1
0,0
0,0
4,1

14,2

33,8

41,3

2,6

3,4
2,8
1,7
0,0
0,0
1,2

14 пен 18 жас

аралығы

19,9

31,5

34,2

3,3

3,5
4,3
1,0
0,0
0,2
2,2

19 бен 23 жас

аралығы

Жас бойынша топтар

24 пен 28 жас

аралығы

Өзіңізді діншілмін деп есептейсіз бе?

Мен – діншілмін, діни қауымның өміріне араласамын,
діни нормаларды сақтаймын
Мен – діншілмін, бірақ діни нормаларды сирек сақтаймын
және діни орындарға тек қана мейрам күндері барамын
Мен – діншілмін, бірақ діни өмірге араласпаймын
Мен діншіл емеспін, бірақ кейде ғибадатханаларға барып,
діни нормаларды ұстанамын
Мен – дінге сенбеймін, бірақ діншілдерді құрметтеймін
Мен дінге немқұрайлы қараймын
Мен дінге қарсымын, атеист
Басқа
Агностик
Жауап беруге қиналамын

7.2-кесте

«СІЗ ӨЗІҢІЗДІ ДІНШІЛМІН ДЕП ЕСЕПТЕЙСІЗ БЕ?» СҰРАҒЫНА ЖАУАПТАРДЫҢ ҮЛЕСТІРІМІ

Дерек көзі: «Жастар» ҒЗО жүргізген әлеуметтік зерттеу нәтижелері

45,8
27,3

18,4

0,0
0,4
8,1

46,9
28,0

20,3

0,0
0,1
4,7

14 пен 18 жас

аралығы

48,8
26,9

19,6

0,2
0,2
4,5

19 бен 23 жас

аралығы

Жас бойынша топтар

24 пен 28 жас

аралығы

Сіздің ойыңызша, Құдайға сену, діни орындарға,

ғибадатханаларға бару қазақстандық жастардың

рухани-адамгершілік тәжірибесіне септігін тигізеді ме?

Иә, міндетті түрде себеп болады
Кейбір жағдайларда көмектеседі (жастар арасындағы
қылмыс, маскүнемдік, нашақорлық және т.б.)
Жоқ, жастардың рухани-адамгершілік тәрбиесіне отбасы,
білім мен мемлекет ықпал етуі керек
Басқа
Адамның өзіне байланысты
Жауап беруге қиналамын

7.3-кесте

«СІЗДІҢ ОЙЫҢЫЗША, ҚҰДАЙҒА СЕНУ, ДІНИ ОРЫНДАРҒА, ҒИБАДАТХАНАЛАРҒА БАРУ
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖАСТАРДЫҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘЖІРИБЕСІНЕ СЕПТІГІН ТИГІЗЕДІ МЕ?»
СҰРАҒЫНА ЖАУАПТАРДЫҢ ҮЛЕСТІРІМІ

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 7

ЖА

ТАР

ДЫҢ

РА

ЛЬДЫ

-А

АМ

ГЕ

РШІ

ЛІК

ҚҰН

ДЫ

ЛЫҚТЫҚ

ТАН

ЫМ

АРЫ

111

ді. Себебі дәстүрлі БАҚ көздерінде қауіпті жарияла

нымдар шықпайтындығын айтады (7.3-кесте).

Осылайша, аймақтар бойынша құндылықтар

дың корреляциясы келесідей сипатқа ие болды:

Қандай да бір аймақ басқараларға қарағанда

өздерінің құндылықтарының иерархиясында ба

рынша жоғары немесе мейлінше аз басымдылық

беретін позицияларды қарастырайық.

Отбасы

– Қазақстанның барлық өңірлеріндегі

жастар үшін абсолютті құндылық. Тек Қазақстанның

екі өңірінде отбасылық институтының құндылығы

салыстырмалы түрде төмен - Маңғыстау (37,3 %)

және Батыс Қазақстан (50 %) облыстарында.

Сенім, дін.

Құндылық ретінде олар Түркістан

(21,1%), Маңғыстау (16 %) облыстары, Шымкент

(15,8 %), Атырау (14,5 %) және Ақтөбе (12,2 %) об-

лыстарындағы жастар арасында жоғары бағала-

нады. Шығыс Қазақстан (2,9 %) және Солтүстік

Қазақстан (3,8 %) облыстарының жастары дінге

аса үлкен мән бермейді.

Билік.

Ақмола облысының жастары билік құн

дылығын (17,1 %) басқалармен салыстырғанда жиі

белгілесе, Жамбыл облысының жастары (10,6 %)

билікті жоғары бағалайды.

Шығыс Қазақстан (41,2 %) және Батыс Қазақстан

облыстарында (40 %) альтруисттік жастардың ең

көп бөлігі өмір сүреді, онда достық құндылығы өте

жоғары. Бірқатар облыстардағы жастар достықты

құндылық ретінде өте төмен бағалайды: Ақмола

облысы (18,4 %), Шымкент қ. (13,2 %) мен Солтүстік

Қазақстан облысының (13,2 %) жастары.

Рухани тыныштықты

Солтүстік Қазақстан об-

лысының жастары жоғары бағалайды (24,5 %), ал

Астана қ. мүлдем елемейді де (1,7 %). Оларға рухы

бойынша Алматы (3,8 %) мен Ақтөбе (5,1 %) облыс-

тарының жастары жақын. Шығыс Қазақстан

жастарының позициясы назар аударуға тұрарлық,

мұнда «денсаулық» құндылық ретінде жоғары

емес (18,4 %), ал қалған облыстарда орташа мәнді

52 %-ды құрайды. Денсаулықты бәрінен де

Павлодар (70,3 %), Шымкент (69,3 %) пен Ақтөбе

(64,3 %) облыстарының жастары жоғары

бағалайды.

Білім, білім алу құндылықтарын

Батыс Қа

зақстан (30 %) мен оған географиялық жақын ор

наласқан Қызылорда (22 %), Ақтөбе (19,4 %) мен

Астана қ. (19,7 %) барынша жоғары бағалайды.

Мейлінше, бұл құндылықты Солтүстік Қазақстан

(ең төмен көрсеткіш – 1,3 %), Маңғыстау (6,7 %) мен

Қарағанды (8,3 %) облыстарының жас респон-

денттері төмен бағалайды.

БҚО жастары қызықты жұмысты бәрінен артық

бағаласа (22,9 %), керісінше Маңғыстау (1,3 %), Ақмо

ла (5,3 %), Атырау (5,8 %) облыстарындағы респон

денттер үшін бұл мүлдем құндылыққа ие емес.

Ең арманшыл

жастар Ақмола облысы (26,3 %)

мен Алматы қ. (24,8 % ) тұрады. Дәл осы аймақтар

да басқа аймақтармен салыстырғанда «махаббат»

құндылығы жоғары бағаланады. Таза прагматизмге

сүйене отыра, Түркістан (7,4 %), Қызылорда (8,8 %),

Павлодар (9,5 %) облыстарындағы респонденттер

махаббат сезімдерін аса қадірлемейді.

Қазақстанда

материалды қамтамасыз етілген

өмірді

солтүстік және оңтүстік астаналардағы жас

адамдар барынша жоғары бағалайды – Астана қ.

(29,9 %), Алматы (27,3 %) облысы мен Алматы қ.

(24,8 %). Атырау (5,8 %), Түркістан (6,2 %), Маңғыстау

(6,7 %), Жамбыл (9,8 %) облыстарындағы жастар

материалды қамтамасыз етілген өмірге филосо-

фиялық көзқараспен қарайды.

Қоғам ортасында құрметке ие болу, танымал-

дылық, абырой

құндылықтары Шығыс Қазақстан

(7,4 %), Қостанай (6,6 %) облыстарындағы жастар

арасында жоғары бағаланады. Бұл құндылықтар

Атырау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстары

мен Алматы, Шымкент қаласының жастары өмірін

де аса үлкен орынды алмайды.

Адамдарға көмектесу

құндылық ретінде Атырау

(11,6 %), Маңғыстау (8 %), Ақмола (7,9 %) облыста

рында жоғары бағаланады. Шығыс Қазақстан мен

Солтүстік Қазақстан облыстарындағы жас респон

денттер бұл құндылыққа мүлде назар аудармайды.

Өзін-өзі көрсету, құрметтеу

Алматы (14,4 %),

Батыс Қазақстан (14,3 %) облыстарының жастары

үшін барынша құндылықты. Аймақтар арасында

бұл екі құндылыққа Жамбыл (2,4 %), Батыс Қа

зақстан (4,4 %) облыстары мен Астана қ. (2,6 %)

мейлінше аз баға береді.

Мансап, қоғамдағы жоғары орын

Шымкент,

Қостанай (14,3 %), Алматы (10,5 %) облыстарының

жастары үшін маңызды болып табылады. Бұл Ақтө

бе мен Солтүстік Қазақстан облысының жастары

үшін мүлдем қызықсыз. Қызылорда (1,1 %) мен

Атырау (1,4 %) облыстарының жастары да аталған

құндылықтарды өздерінің қызығушылықтарының

қатарына жатқызбайды.

Шығармашылық пен шығармашылықпен айна-

лысуды

өмірлік құндылық ретінде Батыс Қазақстан

(5,7 %), Қостанай облыстары (4,4 %) мен Алматы қ.

(4,6 %) жас респонденттері жоғары бағалаған. Со

нымен қатар Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қы

зылорда облыстарының сұралған жастары бұған

ешқандай мән бермейді.

Құндылық санатында

бақытты

(«Балаларым,

олардың бақыты мен денсаулығы») жастар мүл

дем қарастырмайды: респонденттердің бірде-біреуі

оны 1 % деңгейінде де бағалаған жоқ. Мансап құн

дылығы, қоғамдағы жоғары лауазым, сондай-ақ

материалдық қамтылған өмір құндылықтары

адамдарға көмектесуге деген ниеттен басым. Қоғам

құрметіне ие болу, атақ-даңқ, абырой, қоғамдағы өзі

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 7

ЖА

ТАР

ДЫҢ

РА

ЛЬДЫ

-А

АМ

ГЕ

РШІ

ЛІК

ҚҰН

ДЫ

ЛЫҚТЫҚ

ТАН

ЫМ

АРЫ

112

жайлы пікір сияқты санаттар жас адамдардың құн

дылық иерархиясында төменгі орын алады.

Жас респонденттердің достық пен махаббат

сияқты санаттарға берген жоғары құндылығы

жастар

арасындағы

қарым-қатынастың

жағымды,

романтикалық

үлгісі

басым

екендігінінің

дәлелі.

Тиісінше,

болашақ

отбасылық

қарым-қатынас

модельдері

жағымды тәжірибе мен жеке-тұлғалық қарым-қа

тынастарға бағытталады.

Зерттеудің нәтижесі бойынша қазақстандық

жастардың қазіргі некелері көбінесе ерлі-зайыпты

лардың еркін таңдауына, өз сезімдеріне және жеке

шешіміне негізделеді деген қорытынды жасай ала

мыз. Атап айтқанда, «сүйікті адаммен бірге болу

ниеті» (47,3 %) жастардың барлық жас топтарында

басымдылыққа ие және «балалы болу ниеті» (15,2 %)

өз отбасыларын құруда үлкен сұранысқа ие. Деген

мен, отбасын құруға себеп ретінде баланы (немесе

балаларға мақсатталған себептерді) таңдау жастар

үшін екінші орында тұрса да, «жалғыздықтан қорқу,

қартайғанда жалғыз қалмау» мен «ата-аналардан

тәуелсіздікте болу» жауаптарынан жоғары.

Осылайша, болашақ ата-ана, тәрбиеші ретінде

өзін-өзі бейнелеу «бала мен ата-ана» қатынастары

ның маңызды интеграциялық көрсеткіші ретінде

қазақстандық жастардың құндылық жүйесінде

маңызды орын алады.

Өткізілген зерттеудің нәтижелері отбасының не

гізгі құндылық ретінде өте маңызды екенін көрсе

теді. Оған қоса, Қазақстандағы отбасылық инсти-

туттың дамуының трансформациялық сипатын

атап өтуге болады, ол қазақ отбасына дәстүрлі

ұрпақты болу мінез-құлқының жандануын, бір

отбасыда бір баладан артық болмауы керек

дегендерден (3,6 %) көпбалалалы отбасын

қалайтындардың (орта есеп

пен үш жастық

топтарда – 8 %) басымдығын көр

сетеді.

Жоспарланған балалар санына қарамастан,

респонденттер «ата-әжелер өздерінің балаларымен

және немерелерімен бірге тұратын» отбасын қа

лайды. Шын мәнінде бұл үш ұрпақ бір шаңырақтың

астында тұратын көпұрпақты отбасы түрі: әжесi

мен атасы, олардың ересек балалары мен немере

лерi. Отбасының бұл түрін таңдауда қазақстандық

жастардың егде жастағы ұрпақтын нормативті құн

дылықтарын кіші ұрпаққа беру ниеті байқалады.

Бұл, өз кезегінде, басты этноұлттық құндылықтар

отбасы институтының үш немесе төрт ұрпақтың

жақын ұрпақаралық қарым-қатынасына сүйенетін

рухани-адамгершілік дамудың тұтас кеңістігі негізін

де жатқандығын көрсетеді. Осылайша, олардың

түсінігінде болашақ балалар отбасында, ұрпақтарда

және қоғамда өзінің жеке, әлеуметтік және азамат

тық сәйкестігін дамытуға әсер ететін орындарын

таба алады.

Сұралғандар арасында мұндай жауаптардың

бар болуы және олардың құндылықтар жүйесін

дегі орны, жалпы отбасы кейпі «Қазақстан 2020:

болашаққа бағдар» 2020 жылға дейінгі Қазақстан

Республикасының мемлекеттік жастар саяса

ты тұжырымдамасының басымдылықтары мен

міндеттеріне сәйкес келеді, онда жастардың

отбасылық-адамгершілік,

мәдени

тәрбиесінің басты мақсаты ретінде «жастарды

отбасылық құндылықтарды

құрметтеуге

тәрбиелеу, отбасында тұрақты моральдық-

адамгершілік

атмосфера

қалыптастыру,

егде

адамдарға ерекше құрмет, балаларға

нәзіктікпен

қарау» қарастырылса,

отбасы

«маңызды

әлеуметті құраушы

элемент.

Ол

қоғам,

мемлекет болмысының негізі,

адамның адамгершілік және рухани бағдарлары

жүйесінің негізгі буыны болып табылады» деп

қарастырылған.

Әлеуметтік зерттеулердің нәтижелері жастардың

жұбайлар арасындағы патриархалдық қарым-қаты

насқа қатысты абсолютті басым бағыттарын көр

сетті. Қазіргі заманда тең некелер туралы ақпарат

баспа және электронды БАҚ-тарда кең таратылуда,

онда ерлі-зайыптылардың екеуі де билікті бөлісіп,

шешімді қабылдау үдерісіне жауапты, сондықтан әй

елдер, аналардың отбасылық және неке қатынаста

рында үстемдік етуінің төмендігі қызығушылық ту

дырады. Сауалнамаға қатысқан респонденттердің

шамамен 30 %-ы теңдікті ерлі-зайыптылардың

отбасындағы

қарым-қатынастарында

негіз

ретінде танитынын атап өткен жөн.

Көптеген жағдайларда Қазақстандағы жастар

ерлі-зайыптылардың тең құқықтары мен жауап

кершілігін тануға негізделген отбасылық қарым-қа

тынастың эгалитарлық (серіктестік) үлгісін таңда

майды, олар отбасындағы ерлі-зайыптылардың

патриархалдық

қарым-қатынастарына

басымдылық береді, ал, мысалы, осы іспетті

зерттеу нәтижелері еуропалық жастар ерлі-

зайыптылардың көшбасшылыққа және жеке

мүдделерді сақтауға арналған бәсекелестікке

(күреске) дайындығын көрсетеді. Барлық үш

жастық топтары отбасындағы болашақ /

шынайы рөлдік ойындарды бөлу туралы бірдей

ойда: ер адам - асыраушы, әйел - ошақ сақ-

таушысы.

Респонденттердің барлық үш жас топтарының

арасында отбасындағы балалардың теңдігі,

сондай-ақ отбасы мүшелерінің теңдігіне төмен

құндылық берілетіндігі жастардың арасында

ата-ана

мен

отбасының

имиджі

туралы

идеяларды қалыптастыру және/немесе іске

асырудың ерекшеліктерін

көрсетеді.

Бұл

өте

маңызды,

себебі

Қазақстандағы

жастардың

отбасылық

өмірге

психологиялық

дайындығын қалыптастыру

мәселесінің көптеген аспектілері арасында

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 7

ЖА

ТАР

ДЫҢ

РА

ЛЬДЫ

-А

АМ

ГЕ

РШІ

ЛІК

ҚҰН

ДЫ

ЛЫҚТЫҚ

ТАН

ЫМ

АРЫ

113

дамуына, шешімдер қабылдау үдерістеріне және т.б.

бағытталған бағдарларға байланысты жастардың

қазіргі қоғамдағы отбасының рөлін дұрыс түсінуін

көрсете аламыз.

Қорытындылай келе, Қазақстанның жастары

тұтастай алғанда құндылық жүйесінің үздіксізді

гін сақтай отырып, қазіргі саяси, экономикалық,

әлеуметтік-мәдени контекстен шығып, жаңа құн

дылық бағдарларын дамытып жатыр деп айтуға

болады. Жастардың дәулеті болып табылатын құн

дылықтардың жалпы саны белгілі бір жүйелерге

құрылымдалған және олардың көздері мәдениетте,

қоғамда және оның мекемелерінде байқалады, ал

олардың ықпалы – олардың мінез-құлықтың бар

лық басымдықтары мен көзқарастарында.

7.3. ЖАСТАР СУБМӘДЕНИЕТТЕРІ

Айрықша (нақты) құндылықтар жастар субмә

дениеттерінің және жеке топтардың басты фак

торы болып табылады.

Өз ерекшелігін, әдетте даулы кейіп пен киім

үлгісімен көрсету ұмтылысы да субмәдениет

түсінігіне жатады. Сондықтан заманауи жастар

субмәдениеттері шындыққа балама бейімділік

іздеуге бағытталған заманауи субмәдениеттерге

бөлінеді.

«Субмәдениет» терминін, оның әртүрлі топ

тарын түсіндіретін көптеген анықтамалар бар.

Субмәдениет санатын ересектер орнатқан әлем

ережелеріне қарсы шыққан жастардың әлеумет

тік тобы ретінде қарастыруға болады. Дегенмен

субмәдениетке жататын топ келесі төрт элемент

ті бойына сіңдіре алуы керек және шартты түрде

осы белгілер бойынша қалыптасуы қажет:

1. идеологиялық ұстанымдар – басты құн

дылықты көзқарастар, субмәдениет мүшелерінің

дүниетанымдық жүйесі, әдетте оған осы орта

өкілдері қосылып, өз істерінде мойынсұнушылық

танытады;

2. әдеттері мен дәстүрлері – тұлға моральдық

нормалардан басым деген сенімге негізделген,

нәтижесінде объективті және субъективті түсін

дірілетін киім мен өмір салтының табиғилығы, ер

кіндік көріністеріне, жергілікті қауымдастықтар

да басым жүріс-тұрыс стандарттарын бұзатын

ашықтыққа әкеліп соғады; басымдық ретінде

осы субмәдениет анықтаған стиль мен әдеттер

арқылы өзін-өзі көрсетуді көздейтін және адам

қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған ерек

ше өмір салты;

3. имидж қалыптастыру, кейіп құру – осы суб

мәдениетке тән кейіп; мәдениетаралық легитима

ция, «өзіміздікі-бөгде» дихотомиясында анық-

тауға мүмкіндік беретін айрықша белгі;

4. шығармашылық қызмет – субмәдениет

түрінің шығармашылық манифесінің негізін

құрайтын және жеке идеологиясын қалып-

тастыру мақсатында қолданылатын әдеби,

музыкалық,

графикалық,

кино,

интернет

басылымдар, киберқызмет және т.б. белсенділік

түрлері.

Барлық көрсетілген аспектілер өте маңыз

ды, өйткені олар жастардың субмәдениеттерін

қалыптастырады. Бұл бөлімде субмәдениет

әлеуметтік топ, белгілі бір қауымдастық ретін

де қарастырылады, өйткені мұндай субмәдени

еттердің мүшелері өздерінің жеке қасиеттерін,

олардың ерекшеліктерін біледі, бейресми ұй

ымның құрылымын түсінеді және қабылдайды,

олардың құндылықтарын, өз құндылықтарын

және мақсаттардың иерархиясын қабылдайды

және / немесе насихаттайды.

Заманауи әлемде әр түрлі субмәдениет топта

рының саны көп және бұл тренд Қазақстанды ай

налып өтпеген, мұнда да жастар дәстүрлі көзқа

расты дамытумен қатар жаңа субмәдениеттерді

қалыптастырып, оларға тартылады. Бұл топтар

ағымдағы және болашақтағы зерттеулер үшін өте

қызықты болып табылады.

2018 жылы «Жастар» ҒЗО өткізген әлеумет

тік зерттеуіне сәйкес, жастар бар немесе

елестетілген субмәдениеттерді қоғамға қарсы

емес, керісінше әлеуметтік топ деп қабылдайды.

Яғни қоғамға қауіп төндірмейтін жастардың

топтары ретінде қабылданады.

Мысалы, респонденттердің 35,1 %-ы субмә

дениеттерді жастардың өмір салты, сәнді үрдіс

ретінде бағалайды, ал респонденттердің үштен

бірі субмәдениеттер уақытша қызығушылық, бос

уақыт өткізу формасы ретінде түсінеді (30,1 %),

жастардың 20,1 %-ы субмәдениеттерді өз ісінің

дұрыстығын дәлелдеу / өзін-өзі анықтау фор

масы ретінде қарастырады. Респонденттердің

тек 12 %-ы жастардың барлық жас топтарында

субмәдениеттерді «жастар арасында наразылық

білдіру

формасы»

деп

қабылдаса,

респонденттердің 6,7 %-ы субмәдениеттік

қоғамдастықты

«заңмен

мәселелері

бар

жастар

тобы»

ретінде түсінеді, осылайша

оларды

қоғамның

кез-келген

ережелеріне

қатысты сыни көзқарасты көрсете білетін

әлеуметтік емес топтарға жатқызады. Сонымен

қатар, жастар арасында тараған мұндай

қақтығысты көзқарас экстремалды сипатқа ие

емес, өйткені мұндай қауымдастықтың мүшелері

айқын анықталған антициклдік топтар сияқты

қоғамдық тәртіпті және қоғамды сынап қана қой

май, оларды жоюға тырыспайды деп түсініледі.

Жас адамдардың санасында, әсіресе жасөспірім

дерге тән субмәдениеттер жеке іздестіруге

арналған катализатордың бір түрін атқарады

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ТАР

АУ 7

ЖА

ТАР

ДЫҢ

РА

ЛЬДЫ

-А

АМ

ГЕ

РШІ

ЛІК

ҚҰН

ДЫ

ЛЫҚТЫҚ

ТАН

ЫМ

АРЫ

114

деген ұйғарым қалыптасқан. Бұл көбінесе
отбасылық,

қоршаған ортадағы қарым-

қатынастарда, жер

гілікті топтарда және

қауымдастықта, құрдастар арасында және т.б.

дисфункционалдықпен

бай

ланысты

бейімделу мәселелерінің нәтижесі бо

лып

табылады.

Сауалнама нәтижелері бойынша абсолютті

көпшілік ұсынылған субмәдениеттердің біреуімен

де байланысты еместігін айтады («Жоқ, ешқан

дай субмәдениет өкілі болып табылмаймын»),

олар 85,9 %-ды құрайды. Жауап беруге қиналған

дар, яғни белгілі бір субмәдениеттердің нақты

сипаттамаларын,

мінездемелері

мен

қасиеттерін түсінбейтіндер 4,4 %-ын құрады

(7.4-кесте).

Қалған 9,7 %-дың ішінен респонденттердің

көпшілігі (4,4 %) өздерін «футбол жанкүйерлері»

субмәдениетінің қатарына жатқызды. Әрине,

бұл бірнеше факторларға байланысты. Бірінші

ден, Қазақстанда футболды қаржылық және

инфрақұрылымдық қолдау ұлттық деңгейде де,

аймақтық деңгейінде де қамтамасыз етіледі:

клубтар үшін кең ауқымды тұрақты қаржылан

дыру, стадиондар мен аулалық футбол алаңда

рын салу, футбол жабдығының салыстырмалы

қолжетімділігі.

Екіншіден, фан-қозғалысты тікелей футбол

клубтарының жетекшілері мен командалардың

мүшелері қолдайды.

Үшіншіден, Қазақстанда фан-қозғалысы еу

ропалық елдерге қарағанда hooligan’s -

қылмыстық орта мен заңсыз әрекеттерге

байланысты агрессивті футбол бұзақыларының

ұйымдасқан іс-әрекеттерімен байланысы жоқ.

Тиісінше, Қазақстандағы бұл субмәдениет

қылмыстық ретінде қабылданбайды, заң

тұрғысынан

мәселелер

туындатпайды,

сондықтан аталған субмәдениет өкілдігінде болу

жастар үшін үлкен мақтаныш .

Төртіншіден, субмәдениеттің таралуына

клубтық символикасы мен атрибутикасының

нақты, тұрақты жүйесі, түсті символиканың

тұрақтылығы мен сабақтастығы, тек ұлттық

қазақстандық фан-қозғалысқа ғана емес, Реал

Дерек көзі: «Жастар» ҒЗО жүргізген әлеуметтік зерттеу нәтижелері

0,9
0,3
0,2
0,3
1,4
0,2
0,7
0,0
0,9
1,2
6,8
3,1
1,0
0,0
0,0
0,5
0,2
0,0
1,9
0,2
0,0

79,8

0,0
4,9

0,2
0,1
0,1
0,2
0,1
0,4
0,0
0,0
0,6
0,0
2,7
0,4
0,1
0,0
0,2
0,5
0,4
0,0
0,6
0,0
0,0

90,0

0,1
4,3

14 пен 18 жас

аралығы

0,2
0,0
0,0
0,0
0,8
0,7
0,2
0,0
0,7
0,7
3,9
1,2
0,2
0,3
0,3
0,0
0,0
0,3
1,8
0,3
0,0

87,9

0,0
3,9

19 бен 23 жас

аралығы

Жас бойынша топтар

24 пен 28 жас

аралығы

Қазіргі таңда қандай да бір

субмәдениет өкілі болып табыласыз ба?

Эмо
Гот
Треш
Хипстер
Аниме
Гламур
Хиппи
Панк
Рэпер
Рокер
Футбол фанаты
Геймер
Паркур
Скинхед
Байкер
Автошабандоз
Брейк-данс
Граффити
Хип-хоп
Бард
Басқа
Жоқ, ешқандай субмәдениет өкілі болып табылмаймын
Бодибилдер
Жауап беруге қиналамын

7.4-кесте

«СІЗ ҚАЗІРГІ УАҚЫТТА ҚАНДАЙ ДА БІР СУБМӘДЕНИЕТТІҢ ӨКІЛІ БОЛЫП ТАБЫЛАСЫЗ БА?»
СҰРАҒЫНА ЖАУАПТАРДЫҢ ҮЛЕСТІРІМІ

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Национальный доклад «Молодежь Казахстана – 2018» - часть 7